نهی قرآن از ورود از پشت خانه‌ها

سؤال

مقصود قرآن از آیه 189 سوره بقره که در آن گفته شده «نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید» چیست؟

درگاه‌ها

برخی عرب‌های زمان جاهلیت سنتی داشتند که در مواقعی مانند زمان احرام، از در اصلی خانه، وارد نشده و از پشت خانه وارد می‌شدند. قرآن در آیه ۱۸۹ سوره بقره با این سنت مقابله کرده و آن را نیک ندانست. خداوند در این آیه، ‌مردم را دعوت کرد که به‌جای این سنت، تقوا پیشه کنند چراکه درستی و نیکی همان کسب تقواست. برخی مفسران از این آیه استفاده کردند که کارها باید بر همان راه و روش خود انجام شود و نیازی نیست در قالب سنت و عرف و ... سختی نادرست در زندگی ایجاد کرد.

متن و ترجمه آیه

﴿ وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَیٰ وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید

بقره:۱۸۹

﴾

شأن نزول آیه

در زمان جاهلیت، مردم در برخی اوقات خاص، از درِ اصلی خانه، وارد نمی‌شدند، بلکه از پشت خانه وارد و خارج می‌شدند. برای نمونه زمانی که در کاری ناکام می‌گشتند، از در خانه وارد نمی‌شدند، بلکه از پشت، دیوار را سوراخ می‌کردند و از سوراخ داخل می‌شدند و دلیل آن نیز تطیر (فال بد زدن) بود. این عمل، برای ارائه ناکامی و عدم توان در انجام کار به‌صورت طبیعی بوده است. این رسم برای افراد در حال احرام نیز وجود داشت. با اینکه برخی این رسم را به انصار اختصاص داده‌اند، ولی از روایات و نقل‌های دیگر استفاده می‌شود که این رسم، میان همه عرب‌ها عمومیت داشته است. البته قریش از این رسم در حالت احرام، استثناء بوده و در حالت احرام نیز از درب اصلی خانه وارد می‌شدند.

نقل شده فردی از انصار که از حج برگشته بود، از درب اصلی وارد خانه شد و قصد تمسخر این رسم را داشت. در این هنگام، این آیه نازل شد. برخی منابع اهل سنت شأن نزولی برای این آیه نقل کرده‌اند که فردی از انصار به نام قُطْبَةُ بن عامر الأنصاری، همراه پیامبر(ص) بود و در حال احرام به همراه پیامبر(ص) از درب اصلی خارج شد، دیگران او را ملامت کردند (پیامبر را ملامت نکردند؛ زیرا این سنت شامل قریش نمی‌شد) و به پیامبر نیز این گلایه را گفتند. فرد انصاری علت عمل خود را تبعیت از پیامبر دانست. در این هنگام، این آیه نازل شد.

تفسیر آیه در روایات

براساس برخی روایات در منابع شیعی، اهل‌بیت(ع) درهایی دانسته شده‌اند که با ورود بر آنها، می‌توان به بارگاه الهی راه یافت و مراجعه کردن به دیگران، بی‌راهه رفتن است:

• امام باقر(ع) آیه را چنین معنا کرده که کارها را بر همان طریقه خودش انجام دهید: «یَعْنِی أَنْ یَأْتِیَ الْأَمْرُ مِنْ وَجْهِهَا مِنْ أَیِّ الْأُمُورِ کَانَ»
• در روایت دیگری از آن حضرت نقل شده که آل‌محمد، درهای به سمت خداوند هستند: «سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَهِ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها فَقَالَ آلُ مُحَمَّدٍ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ سَبِیلُهُ وَ الدُّعَاهْ إِلَی الْجَنَّهْ وَ الْقَادَهْ إِلَیْهَا وَ الْأَدِلَّاءُ عَلَیْهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ؛ از امام باقر (علیه السلام) پرسیدم: ﴿لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ فرمود: «آل محمّد (علیهم السلام) (ائمّه)، درهای [خانه‌های سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت] خدا و راه [نجات و رهایی از عذاب] او هستند. ایشان تا روز رستاخیز دعوت‌کنندگان [مردم] به بهشت و جلوداران به‌سوی آن و راهنمایان بر آن هستند».
• در روایت دیگری امام باقر(ع) فرمودند: «وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها یَعْنِی الْأَئِمَّهْ الَّذِینَ هُمْ بُیُوتُ الْعِلْمِ وَ مَعَادِنُهُ وَ هُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ وَسِیلَتُهُ وَ الدُّعَاهُ إِلَی الْجَنَّهً وَ الْأَدِلَّاءُ عَلَیْهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ؛ ﴿وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ یعنی ائمّه (علیهم السلام) که بیوت علم خدا و گنجینه‌ی دانش او هستند، ابواب‌اللَّه و وسیله‌ی رسیدن به او هستند و تا روز قیامت دعوت‌کنندگان به بهشت و راهنمایان به رستگاری هستند».
• امیرالمؤمنین(ع) نیز فرمودند: «نَحْنُ الْبُیُوتُ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ أَنْ تُؤْتَی مِنْ أَبْوَابِهَا نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ بُیُوتُهُ الَّتِی یُؤْتَی مِنْهُ فَمَنْ بَایَعَنَا وَ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا فَقَدْ أَتَی الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ مَنْ خَالَفَنَا وَ فَضَّلَ عَلَیْنَا غَیْرَنَا فَقَدْ أَتَی الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا؛ ما خانه‌های خدا هستیم که امر شده [انسان‌ها] از درهای آن به‌سوی خدا بروند. ما درهای [رسیدن به] خدا و خانه‌های اوییم که [انسان‌ها] از این طریق به خدا می‌رسند. هرکه با ما بیعت کرده و به ولایت ما اقرار نماید، از در آن وارد خانه شده و هرکه با ما مخالفت ورزد و دیگری را بر ما مقدّم دارد از پشت وارد خانه شده است».