توّاب

سؤال

توّاب، از صفات خداوند، به چه معناست؟

درگاه‌ها

توّاب، از صفات و اسماء الهی به معنای این است که خداوند توبه‌پذیر و بازگشت‌کننده است. به این معنا که هرگاه بنده از گناهش توبه کند و به خدا بازگردد، خدا نیز بسیار بر بنده‌اش بازمی‌گردد و او را می‌بخشد. گفته شده خداوند به سبب صفت رحمتش، توبه را می‌پذیرد. توّاب را به معنای کسی ذکر کرده‌اند که توبه بندگانش را قبول و اسباب توبه را برایشان فراهم می‌کند، و هر قدر توبه از سوی بنده تکرار شود، قبول توبه نیز از جانب خداوند تکرار می‌شود. توّاب در قرآن، یازده بار آمده و در همه موارد جز یک بار به عنوان وصف خدا به کار رفته است.

صفت تواب از آن روی که بر وقوع فعلی از خداوند دلالت دارد صفت فعلی ثبوتی به‌شمار می‌آید. تواب به معنای نام نیکوی خداوند در ادعیه و روایات بسیاری آمده است، بویژه در حدیث مشهور اسماء حسنی یکی از نود و نه نام خدا برشمرده شده است. عموم متکلمان شیعه قبول توبه را بر خداوند واجب نمی‌دانند و عموم متکلمان معتزلی قبول توبه را بر خدا واجب می‌دانند.

معنا و مفهوم

واژه توّاب در قرآن، یازده بار آمده و در همه موارد جز یک بار، در آیه ۲۲۲ سوره بقره، به عنوان وصف خدا به کار رفته است، چنان‌که آمده است: «فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَوّابُ الرَّحیم؛ آدم کلماتی را از خدا اخذ کرد، و خدا از طریق رحمت به او بازگشت، او توبه پذیر و مهربان است». (سوره بقره، آیه ۳۷) از این تعداد نام تواب نه بار همراه با نام رحیم آمده است.

تواب، صیغه مبالغه، به معنای بسیار توبه‌کننده است که دلالت بر بازگشت دارد. توّاب، در صفات خداوند، به معنای بسیار بازگردنده (توبه‌پذیر) است. در معنای بازگشت خداوند گفته شده خدا بر او توبه کرد، یعنی او را آمرزید و از گناهان رهایی بخشید یا به او توفیق توبه داد. هر گاه بنده مرتکب گناهی شود، رحمت از او سلب می‌شود. حال اگر توبه کند و از ارتکاب گناه بازگردد، خدای سبحان نیز به سوی او بازمی‌گردد. بازگشت خدا به سوی توبه‌کننده، به معنای پذیرش توبه او و گذشت از او و آمرزش او و دربر گرفتن دوباره او با عنایت‌های ویژه است.

بازگشت به رحمت

نسبت تواب به خدا به معنی بازگشت به رحمت است، یعنی رحمتی را که به خاطر ارتکاب گناه از بنده سلب کرده بود بعد از بازگشت او به خط اطاعت و بندگی به او بازمی‌گرداند، و به همین جهت در مورد خدا تعبیر به «تواب» می‌شود. به تعبیر دیگر «توبه» لفظی است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامی که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوی خدا بازگشته‌اند زیرا هر گنهکاری در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامی که توبه می‌کند به سوی او بازمی‌گردد. خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویی از آنها روی‌گردان می‌شود، هنگامی که خداوند به توبه توصیف می‌شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها بازمی‌گرداند. نیز گفته شده توبه خدا آن است که با لطف و عنایت و قبول به سوی بنده برگردد. گفته شده خداوند به سبب صفت رحمتش، توبه را می‌پذیرد. توّاب را به معنای کسی ذکر کرده‌اند که توبه بندگانش را قبول و اسباب توبه را برایشان فراهم می‌کند، و هر قدر توبه از سوی بنده تکرار شود، قبول توبه نیز از جانب خداوند تکرار می‌شود.

صفت تواب از آن روی که بر وقوع فعلی از خداوند دلالت دارد صفت فعلی ثبوتی به‌شمار می‌آید. شیخ طوسی بر این باور است که پذیرش توبه بنده بر خداوند وجوب عقلی ندارد. خداوند وعده داده که توبه بندگان را بپذیرد و از آنجا که خلف وعده قبیح است، پذیرش توبه بنده بر خدا واجب می‌شود. بر این اساس توبه پذیری خداوند وجوب عقلی ندارد بلکه وجوب سمعی دارد و بر پایه رحمت و تفضل خدا شکل می‌گیرد. به گزارش برخی، عموم متکلمان شیعه قبول توبه را بر خداوند واجب نمی‌دانند و عموم متکلمان معتزلی قبول توبه را بر خدا واجب می‌دانند.

تواب به معنای نام نیکوی خداوند در ادعیه و روایات بسیاری آمده است، بویژه در حدیث مشهور اسماء حسنی یکی از نود و نه نام خدا برشمرده شده است. امام سجاد(ع) درباره توبه خداوند در دعای ابوحمزه ثمالی گفته است: «اللهم و تُب عَلَیَّ حَتی لااَعصیک؛ خدایا به من روی آور تا نافرمانی‌ات نکنم»