نهی قرآن از ورود از پشت خانه‌ها

سؤال

مقصود قرآن از آیه ۱۸۹ سوره بقره که در آن گفته شده «نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید» چیست؟

درگاه‌ها

برخی از عرب‌های زمان جاهلیت سنتی داشتند که در برخی موقعیت‌های خاص، مانند دوران احرام، از در اصلی خانه وارد نمی‌شدند و از پشت خانه وارد می‌شدند. قرآن در آیه ۱۸۹ سوره بقره به این سنت اعتراض کرده و آن را پسندیده ندانسته است. در این آیه، خداوند مردم را به تقوا فرا می‌خواند و تأکید می‌کند که نیکی و درستی در رعایت تقوا است، نه در انجام چنین سنت‌هایی. برخی مفسران نیز از این آیه نتیجه گرفته‌اند که امور باید طبق اصول و روش‌های درست انجام شود و نیازی به پیروی از سنت‌ها و عرف‌های نادرست و ایجاد سختی‌های بی‌مورد در زندگی نیست.

متن و ترجمه آیه

﴿ وَلَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلٰکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَیٰ وَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ

و نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها به درون آنها درآیید بلکه (حقیقت) نیکی (از آن) کسی است که پرهیزگاری ورزد و به خانه‌ها از در درآیید، و از خداوند پروا کنید باشد که رستگار گردید

بقره:۱۸۹

﴾

شأن نزول آیه

در زمان جاهلیت، مردم در برخی مواقع خاص از در اصلی خانه وارد نمی‌شدند، بلکه از پشت خانه وارد و خارج می‌شدند. به‌عنوان مثال، زمانی که در کاری شکست می‌خوردند، از در خانه وارد نمی‌شدند؛ بلکه دیوار را سوراخ می‌کردند و از آن سوراخ وارد می‌شدند. این عمل به‌دلیل اعتقاد به تطیر(فال بد زدن) انجام می‌شد. هدف از این کار، نشان دادن ناکامی و ناتوانی در انجام کار به‌صورت طبیعی بود. این رسم همچنین برای کسانی که در حال احرام بودند نیز وجود داشت. با اینکه برخی این سنت را به انصار نسبت داده‌اند، اما از روایت‌ها و نقل‌های دیگر مشخص می‌شود که این رسم میان تمام عرب‌ها رایج بوده است. البته قریش از این رسم در حالت احرام، استثناء بوده و در حالت احرام نیز از درب اصلی خانه وارد می‌شدند.

نقل شده که فردی از انصار که از حج برگشته بود، از درب اصلی خانه وارد شد و قصد داشت این رسم را مسخره کند. در همین لحظه، آیه‌ای نازل شد. برخی منابع اهل سنت شأن نزولی برای این آیه نقل کرده‌اند که فردی از انصار به نام قُطْبَة بن عامر الأنصاری، همراه پیامبر (ص)، در حال احرام از درب اصلی خانه خارج شد. دیگران او را ملامت کردند (ولی پیامبر را ملامت نکردند؛ زیرا این سنت مختص قریش بود) و این گلایه را به پیامبر نیز منتقل کردند. فرد انصاری دلیل عمل خود را تبعیت از پیامبر دانست. در همین زمان، این آیه نازل شد.

تفسیر آیه در روایات

انجام هر کاری طبق روال عادی:

امام باقر(ع) آیه را چنین معنا کرده که کارها را بر همان طریقه خودش انجام دهید: «یَعْنِی أَنْ یَأْتِیَ الْأَمْرُ مِنْ وَجْهِهَا مِنْ أَیِّ الْأُمُورِ کَانَ»

آل محمد(ع) درهای الهی:

در برخی از روایات شیعه، اهل بیت رسول خدا(ع) درب‌های الهی دانسته شده‌اند که با پیروی از آنها، می‌توان به نیکی‌های دنیا و آخرت رسید.

• از امام باقر(ع) نقل شده که آل‌محمد، درهای به سمت خداوند هستند: «سَأَلْتُهُ عَنْ هَذِهِ الْآیَهِ وَ لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها فَقَالَ آلُ مُحَمَّدٍ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ سَبِیلُهُ وَ الدُّعَاهْ إِلَی الْجَنَّهْ وَ الْقَادَهْ إِلَیْهَا وَ الْأَدِلَّاءُ عَلَیْهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ؛ از امام باقر پرسیدم: ﴿لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ فرمود: «آل محمّد (علیهم السلام) (ائمّه)، درهای [خانه‌های سعادت و نیک‌بختی دنیا و آخرت] خدا و راه [نجات و رهایی از عذاب] او هستند. ایشان تا روز رستاخیز دعوت‌کنندگان [مردم] به بهشت و جلوداران به‌سوی آن و راهنمایان بر آن هستند».
• امام باقر(ع) فرمود: «وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها یَعْنِی الْأَئِمَّهْ الَّذِینَ هُمْ بُیُوتُ الْعِلْمِ وَ مَعَادِنُهُ وَ هُمْ أَبْوَابُ اللَّهِ وَ وَسِیلَتُهُ وَ الدُّعَاهُ إِلَی الْجَنَّهً وَ الْأَدِلَّاءُ عَلَیْهَا إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهْ؛ ﴿وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها﴾ یعنی ائمّه (علیهم السلام) که بیوت علم خدا و گنجینهٔ دانش او هستند، ابواب‌اللَّه و وسیلهٔ رسیدن به او هستند و تا روز قیامت دعوت‌کنندگان به بهشت و راهنمایان به رستگاری هستند».
• امیرالمؤمنین(ع) فرمود: «نَحْنُ الْبُیُوتُ الَّتِی أَمَرَ اللَّهُ أَنْ تُؤْتَی مِنْ أَبْوَابِهَا نَحْنُ بَابُ اللَّهِ وَ بُیُوتُهُ الَّتِی یُؤْتَی مِنْهُ فَمَنْ بَایَعَنَا وَ أَقَرَّ بِوَلَایَتِنَا فَقَدْ أَتَی الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا وَ مَنْ خَالَفَنَا وَ فَضَّلَ عَلَیْنَا غَیْرَنَا فَقَدْ أَتَی الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا؛ ما خانه‌های خدا هستیم که امر شده [انسان‌ها] از درهای آن به‌سوی خدا بروند. ما درهای [رسیدن به] خدا و خانه‌های اوییم که [انسان‌ها] از این طریق به خدا می‌رسند. هرکه با ما بیعت کرده و به ولایت ما اقرار نماید، از در آن وارد خانه شده و هرکه با ما مخالفت ورزد و دیگری را بر ما مقدّم دارد از پشت وارد خانه شده است».