آیه «انا لله و انا الیه راجعون»

سؤال

آیه إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ درباره چیست و تفسیر آن را بفرمایید.

آیه ۱۵۶ سوره بقره درباره صابران است و یکی از ویژگی‌های آنان را بیان می‌کند که زمانی که مصیبت و بلایی به آنان می‌رسد آنها می‌گویند «ما از آن خدا هستیم و به سوی او می رویم.». مفسران تعبیر «إِنَّا لِلَّهِ» در آیه را نشان‌دهنده عبودیت و بندگی بندگان و مالکیت خداوند و عبارت «إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» را نشانه آخرت و قیامت، و فانی بودن این دنیا می‌دانند. این دو مفهوم به انسان می‌فهماند که در برابر مصیبت و بلا، به مقام رضا و تسلیم برسد.

خواندن آیه إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ،‌ هنگام بلا را استرجاع می‌گویند. روایات فراوانی در این باب آمده است که هنگام مصیبت این آیه خوانده شود که از ویژگی صابران است.

متن آیه

﴿ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ

كسانى كه چون مصيبتى به آنها رسيد گفتند: ما از آن خدا هستيم و به او باز مى‌گرديم.

بقره:آیه ۱۵۶

﴾

تفسیر آیه

آیه ۱۵۶ سوره بقره درباره صابران است و به مؤمنان مصیبت‌دیده می‌گوید همه چیز از جانب خداوند است و این‌چنین به آنان آرامش می‌دهد. امام علی(ع) در تفسیر این آیه می‌فرماید: «هنگامی که می‌گوییم ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ به مالکیت خداوند نسبت به خود اقرار می‌کنیم و وقتی می‌گوییم ﴿... وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ یعنی ما انسان‌ها از بین رفتنی هستیم و روزی می‌میریم.»

این آیه توجه به اين واقعيت است كه همه از خداوند هستند و بندگان نباید از زوال نعمتها هرگز ناراحت شوند، چرا كه همه اين مواهب بلكه خود انسان‌ها تعلق به خداوند دارند. خداوند يك روز می‌بخشد و روز ديگر مصلحت می‌‏بيند و باز می‌گيرد و هر دو مصلحت است. این آیه نشان می‌دهد در برابر مصیبت و بلا تنها باید به رضا و تسلیم اکتفا کرد. سِر اين توصیه خداوند در این آیه اين است كه مؤمن در موقع مصيبت به ذلت، و نااميدى و ضعف نفس گرفتار نشود و جنبه مادى او بر مقام معنوى و روحانى‌اش غلبه پيدا نكند لذا به او سفارش شده استرجاع کند.

در روایاتی آمده که هرکسی بلایی سر او بیاید، این آیه را بخواند ثواب عظیمی می‌برد. عبداللّه عبّاس گفته است: چون مؤمن را مصيبتى رسد و تسلیم شود و استرجاع كند، خداى تعالى او را سه چيز بدهد: صلات و رحمت و هدايت.پیامبر(ص) گفت است: چهار خصلت است كه هركس كه آن خصلتها در او باشد در نور الهی غرق است: يكى گفتن: لااله‌الاّاللّه است، و دوم چون گناهى كند استغفار كند، و سوم چون نعمتى بر او برود یا کار خیری کند شكر گويد، و چهارم چون مصيبتى رسد او را استرجاع كند.

امام صادق (ع) فرموده است: كسى كه هنگام مصيبت، استرجاع به او الهام شود، بهشت براى او واجب مى‌شود. پيامبر (ص) فرمود: «هرگاه مصيبت زده، مصيبتش را به ياد آورَد و استرجاع كند (إنّا للّه بگويد)، هر چند [از مصيبتْ‌] بسيار گذشته باشد، خداوند، پاداشى مانند روز مصيبتش براى او مى‌نويسد»

پيامبر (ص) فرمود: «هرگاه مصيبت زده، مصيبتش را به ياد آورَد و استرجاع كند (إنّا للّه بگويد)، هر چند [از مصيبتْ‌] بسيار گذشته باشد، خداوند، پاداشى مانند روز مصيبتش براى او مى‌نويسد»

مالکیت خداوند

مفسران آیه «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» را به این معنا دانسته‌اند که وجود انسان، برای خداوند است. خداوند وجود مستقل بوده و انسان وابسته به او است. مراد به گفتن (انا للَّه) صرف تلفظ به اين الفاظ و بدون توجه به معناى آن نيست و حتى با گفتن و صرف توجه به معنا هم نيست بلكه بايد به حقيقت معنايش ايمان داشت به اينكه آدمى مملوك خداست و مالكيت خدا به حقيقت ملك است.

وجود انسان و تمامى موجوداتى كه تابع وجود آدمى هستند، همه قائم به ذات خدا هستند كه انسان را آفريده و ايجاد كرده است. خداوند مالک انسان است و هرگونه تصرفى كه بخواهد در او می‌كند و خود او هيچگونه اختيار و مالكيتى ندارد و به هيچ وجه مستقل از مالك خود نيست.

مفسران ذیل این آیه توضیح داده‌اند که مالکیت حقیقی تنها برای خداوند سبحان است و هیچ انسانی در این مالکیت شریک نیست و مالکیت انسان نسبت به خودش و اموالش و از این امور، ظاهری و مجازی است. و اگر انسان این را بداند، آن وقت در برابر مصایب بی طاقت نمی‌شود، چون می‌داند چیزی از خود را از دست نداده است و مالکیت چیزی را ندارد. کسی که بداند مالک چیزی نیست از هیچ مصیبتی متأثر نمی‌شود و غمگین نمی‌گردد. کسی که ایمان دارد همه چیز برای خداوند است هیچگاه در برابر مصایب و بدبختی‌ها خود را نمی‌بازد.

بازگشت به خداوند

تعبیر «وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» در مورد قیامت دانسته شده است؛ به این معنا که مسیر حرکت انسان‌ها برای حسابرسی و پاداش و جزا به سوی او است. مفسران معتقدند آیه ﴿... إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ﴾ به این معنا نیست که ما روزی با خداوند پیوند داشته‌ایم و از او جدا شده و دوباره به خداوند رسیده و جزئی از او خواهیم شد. این تبیین را نادرست دانسته‌اند؛ زیرا خداوند بسیط است و هیچ ترکیبی در او راه ندارد و جزء داشتن، نقص برای خداوند است.

این آیه توجه به اين واقعيت است كه همه به سوى او باز می‌گردند و اعلام می‌‏كند كه اينجا سراى جاويدان نيست، زوال نعمتها و كمبود مواهب و يا كثرت وفور آنها همه زودگذر است، و همه اينها وسيله‌‏اى است براى پيمودن مراحل تكامل. توجه به اين دو اصل اساسى اثر عميقى در ايجاد روح استقامت و صبر دارد.