آیه «انا لله و انا الیه راجعون»

سؤال

آیه إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ درباره چیست و تفسیر آن را بفرمایید.

آیه إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ (ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او می‌رویم) بیان یکی از ویژگی‌های صابران است که در زمان مصیبت و بلا، چنین می‌گویند «ما از آنِ خدا هستیم و به سوی او می‌رویم».

آیه «إِنَّا لِلَّهِ»، آیه ۱۵۶ سوره بقره است. مفسران تعبیر «إِنَّا لِلَّهِ» را نشان‌دهنده بندگی بندگان و مالکیت خداوند و عبارت «إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» را نشانه آخرت، قیامت، و فانی بودن این دنیا دانسته‌اند. همچنین در کنار یکدیگر بودن این دو مفهوم را نشانگر رسیدن به مقام تسلیم بوسیله صبر بر مصیبت دانسته‌اند.

خواندن آیه إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ، هنگام بلا را استرجاع می‌گویند. روایات فراوانی وارد شده که هنگام مصیبت، این آیه خوانده شود و از ویژگی صابران است.

متن آیه

﴿ الَّذِینَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِیبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ

کسانی که چون مصیبتی به آنها رسید گفتند: ما از آن خدا هستیم و به او بازمی‌گردیم.

بقره:آیه ۱۵۶

﴾

توصیه‌ای برای صابران

آیه ۱۵۶ سوره بقره درباره صابران است و به مؤمنان مصیبت‌دیده می‌گوید همه چیز از جانب خداوند است و این‌چنین به آنان آرامش می‌دهد. امام علی(ع) معتقد بود هنگامی که می‌گوییم ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ به مالکیت خداوند نسبت به خود اقرار می‌کنیم و وقتی می‌گوییم ﴿... وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ﴾ به این معنا است که ما انسان‌ها از بین رفتنی هستیم و روزی می‌میریم.

این آیه نشان می‌دهد در برابر مصیبت و بلا تنها باید تسلیم خداوند بود. حکمت توصیه خداوند در این آیه را این دانسته‌اند که مؤمن در موقع مصیبت، به ذلت، ناامیدی و ضعف نفس گرفتار نشود و جنبه مادی او بر مقام معنوی غلبه پیدا نکند.

در روایات آمده که هر فردی بلایی ببیند، این آیه را بخواند، ثواب بزرگی می‌برد. از پیامبر(ص) نقل شده که چهار خصلت، انسان را غرق در نور خداوند می‌کند:

• گفتن لا اله الا الله
• هر زمان گناهی کند، استغفار کند
• هر زمان نعمتی به دست آورد یا کار خیری کند، شکر کند
• هر زمان مصیبتی به او رسد، استرجاع کند (آیه إنّا للّه را بخواند).

امام صادق (ع) فرموده است: کسی که هنگام مصیبت، استرجاع به او الهام شود، بهشت برای او واجب می‌شود.

مالکیت خداوند

پیامبر(ص) فرمود: «هرگاه مصیبت زده، مصیبتش را به یاد آورَد و استرجاع کند (إنّا للّه بگوید)، هر چند [از مصیبتْ] بسیار گذشته باشد، خداوند، پاداشی مانند روز مصیبتش برای او می‌نویسد»

مفسران آیه «إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» را به این معنا دانسته‌اند که وجود انسان، برای خداوند است. خداوند وجود مستقل بوده و انسان وابسته به او است. مراد به گفتن (انا للَّه) توجه و ایمان به حقیقت معنای آیه است به اینکه آدمی بنده خداوند است.

وجود انسان و تمامی موجوداتی که تابع وجود آدمی هستند، همه قائم به ذات خدا هستند که انسان را آفریده و ایجاد کرده است. خداوند مالک انسان است و هرگونه تصرفی که بخواهد در او می‌کند و خود او هیچگونه اختیار و مالکیتی ندارد و به هیچ وجه مستقل از مالک خود نیست.

مفسران ذیل این آیه توضیح داده‌اند که مالکیت حقیقی تنها برای خداوند سبحان است و هیچ انسانی در این مالکیت شریک نیست و مالکیت انسان نسبت به خودش و اموالش و از این امور، ظاهری و مجازی است. و اگر انسان این را بداند، آن وقت در برابر مصایب بی طاقت نمی‌شود، چون می‌داند چیزی از خود را از دست نداده است و مالکیت چیزی را ندارد. کسی که بداند مالک چیزی نیست از هیچ مصیبتی متأثر نمی‌شود و غمگین نمی‌گردد. کسی که ایمان دارد همه چیز برای خداوند است هیچگاه در برابر مصایب و بدبختی‌ها خود را نمی‌بازد.

بازگشت به خداوند

تعبیر «وَ إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ» در مورد قیامت دانسته شده است؛ به این معنا که مسیر حرکت انسان‌ها برای حسابرسی و پاداش و جزا به سوی او است. مفسران معتقدند آیه ﴿... إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعُونَ﴾ به این معنا نیست که ما روزی با خداوند پیوند داشته‌ایم و از او جدا شده و دوباره به خداوند رسیده و جزئی از او خواهیم شد. این تبیین را نادرست دانسته‌اند؛ زیرا خداوند بسیط است و هیچ ترکیبی در او راه ندارد و جزء داشتن، نقص برای خداوند است.

این آیه توجه به این واقعیت است که همه به سوی او بازمی‌گردند و اعلام می‌کند که اینجا سرای جاویدان نیست، زوال نعمتها و کمبود مواهب یا کثرت وفور آنها همه زودگذر است، و همه اینها وسیله‌ای است برای پیمودن مراحل تکامل توجه به این دو اصل اساسی اثر عمیقی در ایجاد روح استقامت و صبر دارد.