انفاق از دیدگاه شهید مطهری: تفاوت میان نسخه‌ها

بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۵ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}
شهید مطهری چه دیدگاهی نسبت به انفاق دارد؟
شهید مطهری چه دیدگاهی نسبت به انفاق دارد؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}'''انفاق از دیدگاه شهید مطهری''' می‌بایست از روی ایمان به خدا باشد و سبب زیادشدن ثروت اجتماع شود؛ نه اینکه نوعی گداپروری گسترش پیدا کند. به گفته مطهری در [[انفاق در قرآن|انفاق]] باید جنبه توجه به اثر و رعایت حکمت صدقه لحاظ شود، و باید پایه انفاق باید عقل باشد نه عاطفه. مطهری انفاق مالی را بهتر از عبادات بدنی نماینده ایمان می‌داند. به نظر وی انفاق اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد زیان‌آور است.
با توجه به آیات ۲۶۴ و ۲۶۵ سوره بقره. انفاقات باید از منبع ایمان سرچشمه بگیرد و برای خدا باشد. انفاقات باید فی سبیل اللَّه باشد و از سرچشمه ایمان . سرچشمه بگیرد نه به خاطر ریا و تظاهر باشد.ج۱، ص۴۱۵.


در خود قرآن، هم از صدقه سرّ نام برده شده و هم از صدقه علانیه و از هر دو تقدیس شده و از صدقه سرّ بیشتر. صدقه [سرّ] به اخلاص نزدیکتر است و فایده فردیاش بیشتر است و اما صدقه علانیه موجب تشویق دیگران است و فایده اجتماعیاش زیادتر است.ص۴۱۵ و ۴۱۶و
== انفاق از روی ایمان ==
مطهری معتقد است با توجه به آیات ۲۶۴ و ۲۶۵ [[سوره بقره]] انفاق باید از منبع ایمان سرچشمه بگیرد و برای خدا باشد؛ نه به خاطر ریا و تظاهر. وی [[اخلاص]] در انفاق پنهانی را بهتر و به اخلاص نزدیک‌تر می‌داند اما انفاق آشکار را نیز موجب تشویق دیگران می‌داند و فواید اجتماعی آن را زیادتر بیان می‌کند.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۵ و ۴۱۶.</ref>


در تعبیر قرآن فقرا در مال اغنیا « حق » دارند. ممکن است از این آیات استفاده شود که خداوند حقی از فقرا در مال اغنیا قرار داده و فقرا یک نوع طلبکاری دارند، و ممکن است آیات در مقام بیان کمال نفس عده خاصی باشد که اینها خودشان برای فقرا در مال خود حقی قائلند.ص۴۱۶.
مطهری با توجه به [[آیه ۶۷ سوره فرقان]] معتقد است در انفاق نباید زیاده‌روی بشود. و انتهای تحقیر فقیر را این می‌داند که فقر فقیر را یک نوع خدازدگی تلقی کنند.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۶ و ۴۱۷.</ref>


در انفاقات نباید زیاده روی بشود. سوره فرقان، آیه 67:ص۴۱۶و
به گفته مطهری در انفاق باید جنبه توجه به اثر و رعایت حکمت صدقه ملحوظ باشد، و باید پایه انفاق عقل باشد نه عاطفه. مطهری انفاق مالی را بهتر از عبادات بدنی نماینده ایمان می‌داند. وی با توجه به قرآن گفته است باید از چیزهای خوب و مورد علاقه انفاق کرد، نه از دور ریختنی‌ها و پس‌مانده‌ها.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۹ و ۴۲۰.</ref>


منتهای تحقیر این است که فقر فقیر را یک نوع خدازدگی تلقی کنند.
== آثار انفاق ==
شهید مطهری معتقد است اینکه انفاق باید از چیزهای خوب باشد دو اثر دارد: یکی اینکه حکمت روحی و معنوی انفاق دورکردن بخل و مال‌پرستی است. آیه ۱۳۰ سوره توبه «خُذْ مِنْ أمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکیهِمْ بِها»، برای این است که مال در راه عقیده و ایمان فدا بشود و در انسان روح گذشت پیدا شود، انسان را به تعبیر قرآن از حب دنیا و از اطمینان به دنیا نجات بدهد، و این با انفاق امور دورریختنی حاصل نمی‌شود. دوم اینکه مقصود سدّ احتیاج و از بین بردن فاصله مادی و معنوی بین طبقات است. با انفاق امور دور ریختنی سدّ احتیاجِ کامل نمی‌شود و بعلاوه حس حقارت در طرف که باید ته‌مانده سفره دیگری را بخورد باقی می‌ماند.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۲۰.</ref>


این منطقِ جبر را پول دوستی به انسان میدهد که روی صفت بخل و خسّتِ خود را بپوشد.ص۴۱۷.
شهید مطهری در یادداشت‌های خود می‌نویسد «در خلال آیات انفاق آیه معروف حکمت آمده: «یؤْتِی الْحِکمَةَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکمَةَ فَقَدْ اوتِی خَیراً کثیراً» (۲۶۹ بقره). البته حکمت در اینجا اختصاص ندارد به آنچه مربوط به انفاق است؛ ولی بعید نیست که اشاره باشد به اینکه انفاق باید حکیمانه و منطقی و از روی توجه به اثر و نتیجه باشد؛ تنها حسن نیت و اخلاص کافی نیست، حکمت و منطق و تعقل هم لازم است. انفاق اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد زیان‌آور است. اتفاقاً در آیات انفاق چیزی که دیده نمی‌شود عواطف و احساسات و ترحم است؛ هیچ نمی‌گوید رحم کنید، إرْحَمْ تُرْحَمْ. شاید به خاطر این است که اسلام نمی‌خواهد انفاقات بر پایه عواطف و احساسات باشد. البته عاطفه خوب است اما پایه احسان‌ها اگر تنها بر عواطف باشد آدمی می‌خواهد فایده برساند، ضرر می‌رساند.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۹.</ref>


در انفاقات باید جنبه توجه به اثر و رعایت حکمت صدقه . ملحوظ باشد، پایه انفاقات باید عقل باشد نه عاطفه
== انفاق باید موجب ازدیاد ثروت اجتماع شود ==
مطهری معتقد است انفاق باید به نحوی باشد که مفید و موجب ازدیاد ثروت اجتماع باشد و اجتماع را ترمیم کند. انفاق باید صرف بهبود و سلامت اجتماع شود. انفاق اگر صرف اصلاح و سلامت شود صدچندان برمی‌گردد ولی اگر صرف گداپروری و بلکه انگل پروری بشود نه اینکه ثمری ندارد بلکه بیشتر بر بدبختی و زیان و فقر اجتماع می‌افزاید و بلای اجتماعی می‌گردد. انفاق مشروع همان است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم ثمره و بهره دارد، آن است که ترمیم اجتماع و تعمیر خرابی‌های آن باشد. از این جهت انفاق باید همراه با منطق و حکمت باشد.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۲۱.</ref>


در خلال آیات انفاق آیه معروف حکمت آمده:«یؤْتِی الْحِکمَةَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکمَةَ فَقَدْ اوتِی خَیراً کثیراً (269 بقره). البته حکمت در اینجا اختصاص ندارد به آنچه مربوط به انفاقات است ولی بعید نیست که اشاره باشد به اینکه انفاقات باید حکیمانه و منطقی و از روی توجه به اثر و نتیجه باشد؛ تنها حسن نیت و اخلاص کافی نیست، حکمت و منطق و تعقل هم لازم است. انفاقات اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد زیانآور است. اتفاقاً در آیات انفاق چیزی که دیده نمیشود عواطف و احساسات و ترحم است؛ هیچ نمیگوید رحم کنید، إرْحَمْ تُرْحَمْ. شاید به خاطر این است که اسلام نمیخواهد انفاقات بر پایه عواطف و احساسات باشد. البته عاطفه خوب است اما پایه احسانها اگر تنها بر عواطف باشد آدمی میخواهد فایده برساند، ضرر میرساند.
مطهری در یادداشت‌های خود می‌نویسد: «امروز انفاقات ما غالباً نتیجه گداپروری دارد، یعنی گروه کثیری را فاسد می‌کنیم و مردانگی و غیرت و مروّت را در آنها می‌کشیم. بالاتر اینکه وجوهات ما و موقوفات ما انگل‌پرور شده، انگل‌پروری ما فوق گداپروری است، زیرا در انگل این ویژگی است که مواد غذایی را از او می‌گیرد و نمی‌گذارد به خود بدن برسد، روزبه روز چهره آن آدم زردتر. و نیرویش کاهش می‌یابد اما آن انگل روزبه روز چاق‌تر و گندهتر می‌شود و توالد و تزاید زایدالوصفی مثل کرم کدو پیدا می‌کند و بدن را از بین می‌برد.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۷ و ۴۱۸.</ref>
 
امروز انفاقات ما غالباً نتیجه گداپروری دارد، یعنی گروه کثیری را فاسد میکنیم و مردانگی و غیرت و مروّت را در آنها میکشیم. بالاتر اینکه وجوهات ما و موقوفات ما انگل پرور شده، انگل پروری ما فوق گداپروری است، زیرا در انگل این خاصیت است که مواد غذایی را از او میگیرد و نمیگذارد به خود بدن برسد، روزبه روز چهره آن آدم زردتر.ص۴۱۷.و نیرویش کاهش مییابد اما آن انگل روزبه روز چاقتر و گندهتر میشود و توالد و تزاید زایدالوصفی مثل کرم کدو پیدا میکند و بدن را از بین میبرد.ص۴۱۸.
 
موقوفاتی ما داریم که همانها سبب بزرگ بدبختی ما شده. در مشهد موقوفاتی در آستانه هست که حتی برای فوت کردن چراغها موقوفه قرار داده شده. شک ندارد که روی حسن نیت این وقف صورت گرفته ولی روی حسن تعقل و توجه به اثر و نتیجه نبوده که اثر این کار این است که نسلهایی را مایه بدبختی اجتماع قرار دهد، زیرا مایه اصلی فساد و بدبختی بیکاری و پولداری است.
 
در مشاهد مشرّف هنوز هم مردم مبالغ زیادی شمع نذر میکنند.
 
فکر نمیکنند که یک روزی این کار خوب بود که چراغ نبود، حالا که برق هست چه احتیاجی به شمع است؟ هم پول خود را هدر میدهند، هم آنکه یک پست مهم در این مشاهد به وجود آمده که سرقفلی و درآمد و امتیاز دارد و آن پست شمع دزدی است.
 
میلیونها تومان در محرم و صفر و رمضان و فاطمیه در راه خدا مصرف میشود ولی چون از روی توجه به اثر و نتیجه نیست، حکمت و منطق در آن دخالت داده نشده، اثر خوبش کم است و اثر سوئش زیاد است.ص۴۱۸.
 
انفاقات مالی از عبادات بدنی بهتر نماینده ایمان می باشند.ص۴۱۹.
 
باید از چیزهای خوب و مورد علاقه انفاق کرد، نه از دور . ریختنی ها و ته ظرفی ها و پس مانده ها.ص۴۲۰.
 
اینکه انفاقات باید از چیزهای خوب باشد دو اثر دارد: یکی اینکه حکمت روحی و معنوی انفاقات دورکردن بخل و مال پرستی است (خُذْ مِنْ أمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکیهِمْ بِها)، برای این است که مال در راه عقیده و ایمان فدا بشود و در انسان روح گذشت پیدا شود، انسان را به تعبیر قرآن از اخلاد و تزین حب دنیا و از رضا و اطمینان به دنیا نجات بدهد، و این با انفاق امور دورریختنی حاصل نمیشود. دوم اینکه مقصود سدّ احتیاج و از بین بردن فاصله مادی و معنوی بین طبقات است. با انفاق امور دور ریختنی سدّ احتیاجِ کامل نمیشود و بعلاوه حس حقارت در طرف که باید ته مانده سفره دیگری را بخورد باقی میماند.ص۴۲۰.
 
درحقیقت میخواهد بفرماید انفاق باید به نحوی باشد که مفید باشد، موجب ازدیاد ثروت اجتماع باشد، اجتماع را ترمیم کند، از قبیل خرجی باشد که از درآمد یک ماشین برای آن ماشین میکنید که خرج خودش و آبادی خودش شده. انفاق باید صرف بهبود و سلامت اجتماع شود. واقعاً اینطور است که اگر صرف اصلاح و سلامت شود صدچندان برمیگردد ولی اگر صرف گداپروری و بلکه انگل پروری بشود نه اینکه ثمری ندارد بلکه بیشتر بر بدبختی و زیان و فقر اجتماع میافزاید و بلای اجتماعی میگردد، مثل غذایی است که به کرم روده و معده برسد. انفاق مشروع همان است که بهطور مستقیم و غیرمستقیم جانشین دارد، ثمره و بهره دارد، آن است که حقیقتاً ترمیم اجتماع و تعمیر خرابیهای آن و به اصطلاح سدّ خلّت باشد. پس این قسمت که میفرماید انفاقات اثر دارد مؤید آن قسمت است که گفتیم انفاقات باید مقرون به منطق و حکمت بوده باشد.ص۴۲۱.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، </ref>


== انفاق بد ==
شهید مطهری نگاهی انتقادی به برخی انفاق‌ها و موقوفات دارد و برخی موقوفات را سبب بدبختی ذکر می‌کند. وی می‌نویسد: «در مشهد موقوفاتی در آستانه هست که حتی برای فوت کردن چراغ‌ها موقوفه قرار داده شده. شکی نیست که روی حسن نیت این وقف صورت گرفته ولی روی حسن تعقل و توجه به اثر و نتیجه نبوده است. اثر این کار این است که نسل‌هایی را مایه بدبختی اجتماع قرار دهد، زیرا مایه اصلی فساد و بدبختی بیکاری و پولداری است.<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۸.</ref>


مطهری می‌گوید انفاق و موقوفات باید از روی عقل باشد؛ از این جهت نذر شمع را در زمانی که برق آمده است را شایسته نمی‌داند و این نذر را زمانی مناسب می‌دانست که چراغ نبود. وی درباره برخی نذرها می‌نویسد: «میلیون‌ها تومان در محرم و صفر و رمضان و فاطمیه در راه خدا مصرف می‌شود ولی چون از روی توجه به اثر و نتیجه نیست، حکمت و منطق در آن دخالت داده نشده، اثر خوبش کم است و اثر سوئش زیاد است.»<ref>مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۸.</ref>


== منابع ==
== منابع ==

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۳:۳۹

سؤال

شهید مطهری چه دیدگاهی نسبت به انفاق دارد؟

انفاق از دیدگاه شهید مطهری می‌بایست از روی ایمان به خدا باشد و سبب زیادشدن ثروت اجتماع شود؛ نه اینکه نوعی گداپروری گسترش پیدا کند. به گفته مطهری در انفاق باید جنبه توجه به اثر و رعایت حکمت صدقه لحاظ شود، و باید پایه انفاق باید عقل باشد نه عاطفه. مطهری انفاق مالی را بهتر از عبادات بدنی نماینده ایمان می‌داند. به نظر وی انفاق اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد زیان‌آور است.

انفاق از روی ایمان

مطهری معتقد است با توجه به آیات ۲۶۴ و ۲۶۵ سوره بقره انفاق باید از منبع ایمان سرچشمه بگیرد و برای خدا باشد؛ نه به خاطر ریا و تظاهر. وی اخلاص در انفاق پنهانی را بهتر و به اخلاص نزدیک‌تر می‌داند اما انفاق آشکار را نیز موجب تشویق دیگران می‌داند و فواید اجتماعی آن را زیادتر بیان می‌کند.[۱]

مطهری با توجه به آیه ۶۷ سوره فرقان معتقد است در انفاق نباید زیاده‌روی بشود. و انتهای تحقیر فقیر را این می‌داند که فقر فقیر را یک نوع خدازدگی تلقی کنند.[۲]

به گفته مطهری در انفاق باید جنبه توجه به اثر و رعایت حکمت صدقه ملحوظ باشد، و باید پایه انفاق عقل باشد نه عاطفه. مطهری انفاق مالی را بهتر از عبادات بدنی نماینده ایمان می‌داند. وی با توجه به قرآن گفته است باید از چیزهای خوب و مورد علاقه انفاق کرد، نه از دور ریختنی‌ها و پس‌مانده‌ها.[۳]

آثار انفاق

شهید مطهری معتقد است اینکه انفاق باید از چیزهای خوب باشد دو اثر دارد: یکی اینکه حکمت روحی و معنوی انفاق دورکردن بخل و مال‌پرستی است. آیه ۱۳۰ سوره توبه «خُذْ مِنْ أمْوالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَ تُزَکیهِمْ بِها»، برای این است که مال در راه عقیده و ایمان فدا بشود و در انسان روح گذشت پیدا شود، انسان را به تعبیر قرآن از حب دنیا و از اطمینان به دنیا نجات بدهد، و این با انفاق امور دورریختنی حاصل نمی‌شود. دوم اینکه مقصود سدّ احتیاج و از بین بردن فاصله مادی و معنوی بین طبقات است. با انفاق امور دور ریختنی سدّ احتیاجِ کامل نمی‌شود و بعلاوه حس حقارت در طرف که باید ته‌مانده سفره دیگری را بخورد باقی می‌ماند.[۴]

شهید مطهری در یادداشت‌های خود می‌نویسد «در خلال آیات انفاق آیه معروف حکمت آمده: «یؤْتِی الْحِکمَةَ مَنْ یشاءُ وَ مَنْ یؤْتَ الْحِکمَةَ فَقَدْ اوتِی خَیراً کثیراً» (۲۶۹ بقره). البته حکمت در اینجا اختصاص ندارد به آنچه مربوط به انفاق است؛ ولی بعید نیست که اشاره باشد به اینکه انفاق باید حکیمانه و منطقی و از روی توجه به اثر و نتیجه باشد؛ تنها حسن نیت و اخلاص کافی نیست، حکمت و منطق و تعقل هم لازم است. انفاق اگر بدون توجه به نتیجه باشد و صرفاً جنبه احساساتی و ترحم داشته باشد زیان‌آور است. اتفاقاً در آیات انفاق چیزی که دیده نمی‌شود عواطف و احساسات و ترحم است؛ هیچ نمی‌گوید رحم کنید، إرْحَمْ تُرْحَمْ. شاید به خاطر این است که اسلام نمی‌خواهد انفاقات بر پایه عواطف و احساسات باشد. البته عاطفه خوب است اما پایه احسان‌ها اگر تنها بر عواطف باشد آدمی می‌خواهد فایده برساند، ضرر می‌رساند.[۵]

انفاق باید موجب ازدیاد ثروت اجتماع شود

مطهری معتقد است انفاق باید به نحوی باشد که مفید و موجب ازدیاد ثروت اجتماع باشد و اجتماع را ترمیم کند. انفاق باید صرف بهبود و سلامت اجتماع شود. انفاق اگر صرف اصلاح و سلامت شود صدچندان برمی‌گردد ولی اگر صرف گداپروری و بلکه انگل پروری بشود نه اینکه ثمری ندارد بلکه بیشتر بر بدبختی و زیان و فقر اجتماع می‌افزاید و بلای اجتماعی می‌گردد. انفاق مشروع همان است که به‌طور مستقیم و غیرمستقیم ثمره و بهره دارد، آن است که ترمیم اجتماع و تعمیر خرابی‌های آن باشد. از این جهت انفاق باید همراه با منطق و حکمت باشد.[۶]

مطهری در یادداشت‌های خود می‌نویسد: «امروز انفاقات ما غالباً نتیجه گداپروری دارد، یعنی گروه کثیری را فاسد می‌کنیم و مردانگی و غیرت و مروّت را در آنها می‌کشیم. بالاتر اینکه وجوهات ما و موقوفات ما انگل‌پرور شده، انگل‌پروری ما فوق گداپروری است، زیرا در انگل این ویژگی است که مواد غذایی را از او می‌گیرد و نمی‌گذارد به خود بدن برسد، روزبه روز چهره آن آدم زردتر. و نیرویش کاهش می‌یابد اما آن انگل روزبه روز چاق‌تر و گندهتر می‌شود و توالد و تزاید زایدالوصفی مثل کرم کدو پیدا می‌کند و بدن را از بین می‌برد.[۷]

انفاق بد

شهید مطهری نگاهی انتقادی به برخی انفاق‌ها و موقوفات دارد و برخی موقوفات را سبب بدبختی ذکر می‌کند. وی می‌نویسد: «در مشهد موقوفاتی در آستانه هست که حتی برای فوت کردن چراغ‌ها موقوفه قرار داده شده. شکی نیست که روی حسن نیت این وقف صورت گرفته ولی روی حسن تعقل و توجه به اثر و نتیجه نبوده است. اثر این کار این است که نسل‌هایی را مایه بدبختی اجتماع قرار دهد، زیرا مایه اصلی فساد و بدبختی بیکاری و پولداری است.[۸]

مطهری می‌گوید انفاق و موقوفات باید از روی عقل باشد؛ از این جهت نذر شمع را در زمانی که برق آمده است را شایسته نمی‌داند و این نذر را زمانی مناسب می‌دانست که چراغ نبود. وی درباره برخی نذرها می‌نویسد: «میلیون‌ها تومان در محرم و صفر و رمضان و فاطمیه در راه خدا مصرف می‌شود ولی چون از روی توجه به اثر و نتیجه نیست، حکمت و منطق در آن دخالت داده نشده، اثر خوبش کم است و اثر سوئش زیاد است.»[۹]

منابع

  1. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۵ و ۴۱۶.
  2. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۶ و ۴۱۷.
  3. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۹ و ۴۲۰.
  4. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۲۰.
  5. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۹.
  6. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۲۱.
  7. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۷ و ۴۱۸.
  8. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۸.
  9. مطهری، مرتضی، یادداشت‌های استاد، تهران، صدرا، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۴۱۸.