تاریخ تدوین کتب حدیثی شیعه
کتاب‌های حدیثی شیعه در چه زمانی نوشته شده‌اند؟
نوشتن روایات از دوران پیامبر(ص) توسط امام علی(ع) انجام شده است. به پیروی از ایشان سایر شیعیان نیز روایات را جمع‌آورری و نگارش نموده‌اند. در دوران ائمه(ع) و به طور خاص دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) روایات بسیاری توسط شاگردان ایشان نوشته و در کتابی به نام اصول اربعمائه جمع‌آوری شد. علمای شیعه این روایات را در کتاب‌هایی به صورت موضوعی فصل‌بندی و باب‌بندی نموده و آثاری را عرضه نمودند. از مهم‌ترین آثار روایی شیعه کتب اربعه، الکافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار است. در دوران حکومت صفویه نیز کتاب‌های زیادی نوشته شد که به کتب ثانویه روایی معروف هستند.
تدوین کتب حدیثی شیعه
اولین گرداورنده حدیث، امام علی(ع) بوده است؛ شیعیان نیز به پیروی از ایشان اقدام به نوشتن حدیث کردند و کتاب‌هایی توسط اشخاصی چون سلمان فارسی، ابوذر غفاری و بعدها علی بن ابی رافع و برادرش عبدالله (از کاتبان امام علی(ع)) و سلیم بن قیس و … گردآوری شد.[۱] نگارش روایت در زمان امامان دیگر نیز ادامه یافت و اوج آن در دوران امام باقر(ع) و امام صادق(ع) بود که در این زمان کتب و آثار روایی به دست شاگردان آنها تدوین شد که به اصول اربعمأه معروف گردید.[۲] بعدها عالمان شیعی این کتاب‌ها را جمع‌آوری، مرتب و باب بندی کردند و به صورتی روشمند کتاب‌های بسیاری را به جهان علم عرضه نمودند.
مهم‌ترین کتاب‌های روایی شیعه
کتب اربعه؛ این چهار کتاب بعد از قرآن، نهج البلاغه و صحیفه سجادیه مهم‌ترین کتاب‌های شیعه هستند:
- کتاب «الکافی» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی رازی، ایشان معاصر نواب خاص امام زمان(عج) در عصر غیبت صغری است و همه علمای رجال او را توثیق کرده‌اند. این عالم شیعی کتاب الکافی را در مدت ۲۰ سال نوشته است. این کتاب دارای ۲ جلد اصول، ۵ جلد فروع و یک جلد روضه بوده و مجموع روایات آن ۱۶۱۹۹ روایت است.
- کتاب «من لا یحضره الفقیه» تألیف شیخ ابو جعفر محمد بن علی بن بابویه قمی (شیخ صدوق) و مشتمل بر ۹۰۴۴ حدیث است.
- کتاب‌های «تهذیب» (تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید) و «استبصار» (الاستبصار فیما اختلف من الاخبار) مؤلف این دو کتاب شیخ الطائفه ابی جعفر محمد بن الحسن الطوسی است. مجموع احادیث کتاب تهذیب ۱۳۵۹۰ بوده و در ۳۹۳ باب گردآوری شده است و احادیث کتاب استبصار ۵۵۱۱ حدیث در ۹۲۵ باب است.
مجموع روایات کتب اربعه بالغ بر ۴۴۳۴۴ حدیث می‌شود که قسمت مهم آنها روایات فقهی است.[۳] بعد از قرن ۴ و ۵ کارهای حدیثی مهم و اساسی صورت نگرفته تا دوران حکومت صفویه که آثار حدیثی مهمی تألیف شد. این آثار به جوامع حدیثی ثانویه معروف هستند.
جوامع ثانویه روایی
- «الوافی»؛ این کتاب را محمد بن مرتضی معروف به فیض کاشانی تألیف کرده است. ویژگی کتاب الوافی این است که تمام روایات کتب اربعه را آورده و با افزودن آیات، روایات دیگر و توضیحات لازم و انجام اصلاحاتی سعی کرده تا کمبود کتب اربعه را بر طرف کند. این جامع حدیثی مشتمل بر ۱۴ کتاب و یک خاتمه و ۲۷۳ باب و حدود پنجاه هزار حدیث است.[۴]
- «تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه»؛ تألیف شیخ محمد بن الحسن الحر العاملی است. این کتاب از مشهورترین جوامع حدیثی شیعه به شمار می‌آید. ویژگی مهمی که دارد، این‌که علاوه بر شامل بودن تمام روایات موجود در کتب اربعه، از کتاب‌های دیگر نیز روایت نقل کرده است و ترتیب آن از سایر جوامع روایی بهتر است. در خاتمه آن نیز فوائد رجالی را ذکر کرده که در هیچ کتاب دیگری یافت نمی‌شود. مؤلف این کتاب را طی ۲۰ سال نوشته است.[۵] تعداد روایات این کتاب مطابق با شماره گذاری روایات آن ۳۵۸۴۳ روایت است.
- «بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار(ع)»؛ این کتاب تألیف علامه محمد باقر مجلسی، بزرگ‌ترین جامع روایی است که کتابی نظیر آن نوشته نشده است. مؤلف در این کتاب به روایات فقهی به جهت وجود آنها در کتب معروف و رایج که خطر از بین رفتن آنها را تهدید نمی‌کند کم‌تر پرداخته و بیش‌تر به روایات اخلاقی، عقیدتی، تاریخی و … اهتمام ورزیده است. از امتیازات مهم این کتاب این‌که در آغاز عناوین آیات مربوطه را آورده و سپس روایات مرتبط را ذکر کرده است. در بسیاری از موارد نیز به تناسب نیاز به شرح روایات پرداخته است. این کتاب با چاپ جدید ۱۱۰ مجلد است.[۶]
کتب روایی دیگری نیز وجود دارد که به شکل‌های مختلف جامع نگاری، اربعینیات، موضع نگاری و … نوشته شده‌اند. از آنجایی که صدور حدیث از ائمه اطهار(ع) تا زمان شروع غیبت امام زمان (عج) ادامه داشته است، علمای شیعه جامعه نگاری حدیثی نداشته‌اند و این مسئله هم‌زاد با دوران غیبت بوده است.
معرفی منابع برای مطالعه
- تاریخ عمومی حدیث، دکتر مجید معارف ، انتشارات کویر.
- تاریخ حدیث شیعه (۱) عصر ظهور، سید محمد کاظم طباطبایی، سازمان مطالعه و تدوین (سمت).
- تدوین السنه الشریفه، محمد رضا الحسینی الجلالی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی ۱۴۱۳ ق.
- علم الحدیث، کاظم مدیر شانه چی، دفتر انتشارات اسلامی.
منابع
- ↑ قرباني، زين العابدين، علم حديث و نقش آن در شناخت و تهذيب حديث، قم، انصاريان، چاپ سوم، ۱۳۷۸، ص۵۰–۵۲.
- ↑ مودب، سيد رضا، تاريخ حديث، قم، مركز جهاني علوم اسلامي، چاپ اول، ۱۳۸۴، ص۷۶–۷۷.
- ↑ مدیر شانه چی، کاظم، علم الحدیث، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ شانزدهم، ۱۳۸۱، ص۹۴–۹۹.
- ↑ آقا بزرگ، طهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج ۲۵، ص ۱۳–۱۴.
- ↑ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۴، ص۳۵۲–۳۵۵.
- ↑ طباطبایی، سید محمد کاظم، آشنایی با تاریخ و منابع حدیث، قم، حوزه علمیه واحد خواهران، ۱۳۸۳، ص۶۷–۷۲.