آثار منع تدوین حدیث

سؤال

منع از تدوین حدیث چه اثری بر احادیث داشته است؟

منع حدیث به جلوگیری از نوشتن و نقل احادیث پیامبر گفته می‌شود که در قرن اول هجری قمری توسط خلفای وقت صورت می‌گرفت. ممانعت از نگارش و تدوین حدیث که از دوران خلیفه اول و خلیفه دوم آغاز و تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز یعنی حدود ۱۰۰ سال ادامه یافت. با وجود آنکه ممانعت از تدوین حدیث توسط اهل تسنن در این دوران پیگری می‌شد، اما محدثان شیعه، هیچگاه چنین ممانعتی را نپذیرفتند.

منع از تدوین حدیث موجب تاثیراتی بر احادیث و جامعه شد. محروم ماندن مسلمانان از اهل بیت(ع)؛ اختلاف بین مسلمانان؛ از بین رفتن احادیث فراوان؛ رواج اسرائیلیات؛ دست‌اندازی در روایات و بیشتر شدن جعل حدیث را می‌توان از جمله آثار زیان‌بار منع تدوین حدیث دانست.

تاریخچه منع تدوین حدیث

همچنین ببینید: منع تدوین و نقل حدیث

پیش از دوره خلیفه اول، ابوبکر بن ابی‌قحافه و خلیفه دوم، عمر بن خطاب کتابت احادیث در میان مسلمانان رایج بود و پیامبر اکرم(ص) اصحاب را به نوشتن و نقل احادیث تشویق می‌کردند. ابوبکر در دوران خلافت خود، نگارش احادیث را ممنوع کرد و احادیث زیادی را از بین برد.

بعدها خلیفه دوم فرمانداران خود را از نقل روایات پیامبر(ص) بر حذر می‌داشت و بر توجه به قرآن تاکید می‌کرد.

پس از اعلام ممنوعیت کتابت حدیث، برخی از اصحاب پیامبر، احادیث نبوی را برای مردم نقل می‌کردند. ازاین‌رو خلیفه دوم، خروج بدون اجازه اصحاب از مدینه و نقل حدیث را ممنوع اعلام کرد.

تاثیرات اجتماعی منع تدوین حدیث

منع از تدوین حدیث موجب تاثیراتی بر احادیث و جامعه شده که به برخی از این موارد اشاره می‌شود.

• محروم ماندن مسلمانان از اهل بیت(ع): با منع از تدوین حدیث، فضائل اهل بیت(ع) در سطح وسیع منتشر نشد و حُکام، ایشان را به انزوا کشاندند و امت اسلام از بهره‌مندی از برکات آن حضرات محروم گردید و این بدترین پی آمد منع از تدوین حدیث است که آثار دیگر هم در پی این اثر است.
• اختلاف بین مسلمانان: تقسیم امت اسلام به فرقه‌های مختلف و خصوصاً به دو فرقه مهم شیعه و سنی به خاطر این است که با منع حدیث فضائل اهل بیت بر بسیاری پوشیده ماند و به مسیری غیر از مسیر حق سرازیر شدند.
• از بین رفتن احادیث فراوان: در اثر جلوگیری از نقل و تدوین حدیث، روایات زیادی به دست فراموشی سپرده شد، بلکه به عمد، روایات را از بین بردند تا به دست کسی نرسد؛ مثلا ابوبکر ۵۰۰ حدیث نبوی را سوزاند. و نیز عمر از مردم خواست تا هر حدیثی که دارند بیاورند، وقتی آوردند دستور داد آنها را بسوزانند. یکی از صحابه نیز کتابی را که در فضایل اهل بیت(ع) نوشته شده بود، در آب شست و از بین برد.
• رواج اسرائیلیات: انسان کنج‌کاو است و همیشه دنبال چیزهای تازه است و خلفا به این اصل توجه داشتند و برای پر کردن جای خالی سخنان ناب نبوی(ص)، به افرادی از علمای اهل کتاب مانند تمیم داری و کعب الاحبار که پس از انتشار اسلام برای پیگیری اهداف خود اظهار اسلام کرده بودند، میدان سخنوری دادند. در زمان عمر هر هفته سخنران قبل از خطبه‌های نماز جمعه تمیم‌داری بود که در زمان عثمان مدت آن دو برابر شد و در زمان معاویه این قبیل افراد در دربار او زیاد شدند و بدین ترتیب روایات خرافی(اسرائیلیات) را در بین مسلمانان رواج دادند و بر فرهنگ اهل سنت تأثیر زیادی گذاشتند که اعتقاد به جسمانیت خدا، صدور گناه از انبیاء و … از نمونه‌های این اثر گذاری است.
• دست‌اندازی در روایات: دوران منع تدوین حدیث مایه لغزش‌هایی چون فراموشی، اشتباه، جابجایی عبارت و … شد. افزون بر آن، دشمنان اسلام نیز دست به کار شدند و برای مخدوش کردن چهره اسلام به تحریف و بلکه جعل احادیث دست زدند و این امر باعث شد خواسته یا ناخواسته روایات تحریف شده و جعلی به حوزه روایات راه یابد و بعد از آزاد شدن تدوین حدیث به سرعت در بین مسلمانان منتشر شود.
• بیشتر شدن وضع حدیث: منع تدوین باعث بیشتر شدن جعل حدیث گردید، البته این کار تنها در پی منع تدوین حدیث نیست و حتی اگر هم آن منع صورت نمی‌گرفت، باز وضع حدیث منتفی نمی‌شد چنان‌که در زمان خود پیامبر(ص) نیز برخی احادیثی را جعل می‌کردند و به پیامبر(ص) نسبت می‌دادند. علی(ع) در این باره می‌فرماید: «وَ قَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ أَيُّهَا النَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ‏ عَلَيَ‏ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ؛ در روزگار پیامبر آنقدر دروغ به آن حضرت نسبت داده شد تا این‌که ایستاد و خطبه خواند و فرمود: دروغ‌ها بر من زیاد شده است؛ هر کسی از دانسته به من دروغ نسبت دهد جایگاه او پر از آتش است.»