آیه «و إن یکاد»

سؤال

آیا آیهٔ «و إن یکاد» برای رفع چشم زخم است؟

آیهٔ ۵۱ و ۵۲ سورهٔ قلم به آیهٔ «و إن یکاد» مشهور است. طبق باور عموم مردم، خواندن و همراه داشتن این آیه برای رفع چشم زخم به‌کار برده می‌شود. در شأن نزول و مفهوم این آیه بین مفسران اختلاف است. عده‌ای عبارت «لیزلقونک بابصارهم» را این‌طور معنا کرده‌اند که با چشمانشان تو را از پا درمی‌آورند و بعضی معنا کرده‌اند که تو را چشم می‌زنند. بیشتر مفسران قائل به این هستند که این آیه دربارهٔ چشم زخم است و معنای آیه این است که کافران نزدیک بود پیامبر(ص) را چشم بزنند. روایتی که این آیه را برای رفع چشم زخم مفید می‌داند معتبر نیستند و از لحاظ سندی ضعیف شمرده می‌شوند.

خط نسخ آیه و إن یکاد اثر مهرناز قربانپور

متن آیه

﴿ وَإِنْ یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ۝وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ

و کافران چون قرآن را شنیدند نزدیک بود که تو را با چشمان خود به سر درآورند و می‌گویند که او دیوانه است، و حال آنکه قرآن برای جهانیان جز اندرزی نیست.

قلم:۵۱- ۵۲

﴾

تفسیر آیه

لَیُزْلِقُونَکَ‏ از مادهٔ زلق به معنی لغزیدن و بر زمین افتادن و کنایه از هلاکت و نابودی است.

در تفسیر این آیه نظرات گوناگونی داده‌ شده است. از جمله به نظرات زیر می‌توان اشاره کرد:

• منظور این است که دشمنان به هنگامی که آیات با عظمت قرآن را از تو می‌شنوند به قدری خشمگین و ناراحت می‌شوند و با عداوت به تو نگاه می‌کنند که گویی می‌خواهند تو را با چشم‌های خود بر زمین افکنند و نابود کنند.
• بعضی دیگر گفته‌اند آنها می‌خواهند از طریق چشم‌زدن، که بسیاری از مردم به آن عقیده دارند، تو را نابود کنند. در بعضی از چشم‌ها اثر مرموزی نهفته است که با یک نگاه مخصوص ممکن است طرف را بیمار یا هلاک کند.
• بعضی دیگر گفته‌اند که این کنایه از نگاه‌های بسیار غضب‌آلود است؛ مثل اینکه می‌گوییم فلان کس آن چنان بد به من نگاه کرد که گویی می‌خواست مرا با نگاهش بخورد یا بکشد.
• تفسیر دیگر برای این آیه این است که قرآن می‌خواهد تضاد عجیبی را که در میان گفته‌های دشمنان اسلام وجود داشت با این بیان ظاهر سازد و آن اینکه آنها وقتی آیات قرآن را می‌شنوند آن قدر مجذوب می‌شوند و تعجب می‌کنند که می‌خواهند تو را چشم بزنند؛ زیرا چشم‌زدن معمولاً در برابر اموری است که بسیار اعجاب‌انگیز می‌باشد.

امکان چشم زخم

مقالهٔ اصلی: چشم زخم

دربارهٔ امکان چشم‌زدن بین صاحب‌نظران اختلاف است:

• ابن‌سینا، فیلسوف شاخص اسلامی، یقین به چشم زخم نداشته و آن را از امور ظنی می‌دانسته است.
• ملاصدرا، فیلسوف و بنیان‌گذار حکمت متعالیه، گفته است برخی نفوس در قوهٔ وهمیه به‌حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد دیگر اثر بگذارند و چشم زخم هم از همین مقوله است.

• سید محمدحسین طباطبایی، فیلسوف و مفسر معاصر، دربارهٔ چشم زخم می‌گوید: «چشم‌زدن خود نوعی از تأثیرات نفسانی است و دلیلی عقلی بر نفی آن نداریم؛ بلکه حوادثی دیده شده که با چشم‌زدن منطبق هست و روایاتی هم بر طبق آن وارد شده و با این حال علت ندارد که ما آن را انکار نموده بگوییم یک عقیدهٔ خرافی است.»

• در تفسیر نمونه آمده است: «این مسئله از نظر عقلی امر محالی نیست؛ چه اینکه بسیاری از دانشمندان امروز معتقدند در بعضی از چشم‌ها نیروی مغناطیسی خاصی نهفته شده که کارایی زیادی دارد، حتی با تمرین و ممارست می‌توان آن را پرورش داد. خواب مغناطیسی از طریق همین نیروی مغناطیسی چشم‌ها است.»

دفع چشم زخم با آیه و إن یکاد

روایتی مبنی بر اینکه پیامبر(ص) این آیه را برای رفع چشم زخم خوانده باشد وجود ندارد. در نقلی که از ابوالفتوح رازی، مفسر شیعه در قرن ششم قمری، از هشام کلبی دربارهٔ چنین شأن نزول وجود دارد، از قرائت این آیه به وسیله پیامبر برای جلوگیری از تأثیر چشم‌زخم مشرکان سخنی به میان نیامده است.

شهید مطهری اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد را رد می‌کند: «آیا آیه [و ان یکاد] خاصیت جلوگیری از چشم زخم دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله‌ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم زخم استفاده کنید. اینکه چشم زخم حقیقت است یا نه، یک مسئله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی از افراد) و اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد مسئلهٔ دیگری است. چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد از پیش خود نباید بتراشیم.»

ادعای دفع چشم زخم با آیهٔ مذکور تنها به روایتی از حسن بصری متکی است که به‌سبب ضعف سندی و رجالی غیرمستند است؛ ولی به‌رغم ضعف رجالی، روایت او در تفاسیر اهل‌سنت مورد توجه قرار گرفته و به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر این، قبل از قرن ششم قمری اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی‌شود.