توّاب

سؤال

تواب صفت خداوند به چه معناست؟

توّاب از صفات و اسماء الهی به معنای این است که خداوند توبه پذیر و بازگردنده است. به این معنا که هرگاه بنده از گناهش توبه کند و به خدا بازگردد، خدا نیز بسیار بر بنده‌اش بازمیگردد و او را می‌بخشد.

معنا و مفهوم

در مجموع در قرآن کریم سی و چهار بار توبه به خدا نسبت داده شده است. از این تعداد در هشت آیه، توبه خداوند در پی توبه بنده و در دو آیه در پی استغفار بنده و در چهار آیه همراه با مغرفت الهی آمده است. در این مجموعه آیات، یازده مرتبه خداوند به نام تواب خوانده شده است. از این تعداد نام تواب نه بار همراه با نام رحیم آمده است.

واژه تواب در قرآن، یازده بار آمده و در همه موارد جز یک بار، در آیه ۲۲۲ سوره بقره، به عنوان وصف خدا به کار رفته است، چنان‌که می‌فرماید: «فَتَلَقّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِمات فَتابَ عَلَیْهِ إِنَّهُ هُوَ التَوّابُ الرَّحیم؛ آدم کلماتی را از خدا اخذ کرد، و خدا از طریق رحمت به او بازگشت، او توبه پذیر و مهربان است». (سوره بقره، آیه ۳۷)

تواب، صیغه مبالغه، به معنای بسیار توبه کننده است. که دلالت بر بازگشت دارد. توّاب، در صفات خداوند، به معنای بسیار بازگردنده (توبه پذیر) است. در معنای بازگشت خداوند گفته شده: «خدا بر او توبه کرد»، یعنی او را آمرزید و از گناهان رهایی بخشید یا به او توفیق توبه داد یا با آمرزش، بر او بازگشت، یا با بخشش خود، بر بنده اش بازمی‌گردد، هنگامی که وی از گناهش به سوی خدا بازمی‌گردد. ما می‌دانیم که مؤمنان و بندگان شایسته خدا، از عنایتی خاص از سوی او بهره‌مند هستند؛ ولی هر گاه بنده مرتکب گناهی شود، این عنایت از او سلب می‌شود. حال اگر توبه کند و از ارتکاب گناه بازگردد، خدای سبحان نیز به سوی او بازمی‌گردد. بازگشت خدا به سوی توبه کننده، به معنای پذیرش توبه او و گذشت از او و آمرزش او و دربر گرفتن دوباره او با عنایت‌های ویژه است.

دلالت دارد بر اینکه خداوند به سبب صفت رحمتش، توبه را می‌پذیرد. توّاب را به معنای کسی ذکر کرده‌اند که توبة بندگانش را قبول و اسباب توبه را برایشان فراهم می‌کند، و هر قدر توبه از سوی بنده تکرار شود، قبول توبه نیز از جانب خداوند تکرار می‌شود.

بازگشت به رحمت

نسبت تواب به خدا به معنی بازگشت به رحمت است، یعنی رحمتی را که به خاطر ارتکاب گناه از بنده سلب کرده بود بعد از بازگشت او به خط اطاعت و بندگی به او بازمی‌گرداند، و به همین جهت در مورد خدا تعبیر به «تواب» (بسیار بازگشت کننده به رحمت) می‌شود. و به تعبیر دیگر «توبه» لفظی است مشترک، میان خدا و بندگان، هنگامی که بندگان به آن توصیف شوند مفهومش این است که به سوی خدا بازگشته‌اند زیرا هر گنهکاری در حقیقت از پروردگارش فرار کرده، هنگامی که توبه می‌کند به سوی او بازمی‌گردد. خداوند نیز در حالت عصیان بندگان گویی از آنها روی‌گردان می‌شود، هنگامی که خداوند به توبه توصیف می‌شود، مفهومش این است که نظر لطف و رحمت و محبتش را به آنها بازمی‌گرداند. و نیز گفته شده توبه خدا آن است که با لطف و عنایت و قبول به سوی بنده برگردد.

صفت تواب از آن روی که بر وقوع فعلی از خداوند دلالت دارد صفت فعلی ثبوتی به‌شمار می‌آید. شیخ طوسی بر این باور است که پذیرش توبه بنده بر خداوند وجوب عقلی ندارد. خداوند وعده داده که توبه بندگان را بپذیرد و از آنجا که خلف وعده قبیح است، پذیرش توبه بنده بر خدا واجب می‌شود. بر این اساس توبه پذیری خداوند وجوب عقلی ندارد بلکه وجوب سمعی دارد و بر پایه رحمت و تفضل خدا شکل می‌گیرد. به گزارش طبرسی، عموم متکلمان شیعه قبول توبه را بر خداوند واجب نمی‌دانند و عموم متکلمان معتزلی قبول توبه را بر خدا واجب می‌دانند.

تواب به معنای نام نیکوی خداوند در ادعیه و روایات بسیاری آمده بویژه در حدیث مشهور اسماء حسنی یکی از نود و نه نام خدابرشمرده شده است. امام سجاد درباره توبه خداوند در دعای ابوحمزه ثمالی گفته است: «اللهم و تُب عَلَیَّ حَتی لااَعصیک؛ خدایا به من روی آور تا نافرمانی‌ات نکنم»