و لاتجسسوا

سؤال

وَ لا تَجَسَّسُوا در کدام آیه قرآن آمده و به چه معناست؟

آیه ۱۲ سوره حجرات

مشخصات آیه
واقع در سوره	حجرات
شماره آیه	۱۲
جزء	۱۰
موضوع	اخلاق

وَ لا تَجَسَّسُوا به معنای «پرهیز از تجسس در زندگی دیگران» بخشی از آیه ۱۲ سوره حجرات است. در این آیه دستور به پرهیز از گمان بد، تجسس در زندگی دیگران و غیبت آمده است. مفسران گفته‌اند گمانِ بد عاملی است برای جستجوگری، و جستجوگری عاملی است برای کشف اسرار و رازهای نهانی مردم، و سپس غیبت کردن.

قرآن با صراحت تمام تجسس را در آیه ۱۲ سوره حجرات منع نموده، و از آنجا که هیچگونه قید و شرطی برای آن قائل نشده نشان می‌دهد که جستجوگری در کار دیگران و تلاش برای افشای اسرار آنها گناه است. در روایتی آمده پیامبر(ص) گفته است: من مأمور نیستم که دل‌های مردم را بکاوم و درونشان را بشکافم. فقها به استناد به این آیه و احادیث متعدد، تجسس را حرام می‌دانند.

بیان آیه

آیه ۱۲ سوره حجرات احکام سه‌گانه اجتناب از گمان بد، تجسس و غیبت آمده است. در این آیه نخست آمده است: ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از بسیاری از گمان‌ها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمان‌ها گناه است‏. منظور از «کَثِیراً مِنَ الظَّن» ‏ گمان‌های بد است که نسبت به گمان‌های خوب در میان مردم بیشتر است: لذا از آن تعبیر به کثیر شده و گرنه حسن ظن و گمان خیر نه تنها ممنوع نیست بلکه مستحسن است، چنان‌که در آیه ۱۲ سوره نور آمده است.

سپس در دستور بعد مسئله «نهی از تجسس» را مطرح کرده و گفته است: «وَ لا تَجَسَّسُوا؛ و هرگز در کار دیگران تجسس نکنید».در قرآن کریم این واژه تنها یک بار، به صورت «وَلاتجسّسوا»، آمده است. مفسران مراد از تجسس را در این آیه ــ که مورد نهی قرار گرفته ــ تفتیش کردنِ اسرار و امور مخفی مؤمنان دانسته‌اند.

مفسران گفته‌اند گمانِ بد عاملی است برای جستجوگری، و جستجوگری عاملی است برای کشف اسرار و رازهای نهانی مردم، و اسلام هرگز اجازه نمی‌دهد که رازهای خصوصی آنها فاش شود. به تعبیر دیگر اسلام می‌خواهد مردم در زندگی خصوصی خود از هر نظر در امنیت باشند. بدیهی است اگر اجازه داده شود هر کس به جستجوگری درباره دیگران برخیزد حیثیت و آبروی مردم بر باد می‌رود، و جهنمی به وجود می‌آید که همه افراد اجتماع در آن معذب خواهند بود. گفته شده این دستور منافاتی با وجود دستگاه‌های اطلاعاتی در حکومت اسلامی برای مبارزه با توطئه‌ها نخواهد داشت ولی این بدان معنی نیست که این دستگاه‌ها حق دارند در زندگی خصوصی مردم جستجوگری کنند.

در سومین و آخرین دستور در این آیه که در حقیقت معلول و نتیجه دو برنامه قبل است آمده است: «وَ لا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضاً؛ هیچ‌کدام از شما دیگری را غیبت نکند». و به این ترتیب گمان بد سرچشمه تجسس، و تجسس موجب افشای عیوب و اسرار پنهانی، و آگاهی بر این امور سبب غیبت می‌شود که اسلام از معلول و علت همگی نهی کرده است.

متن و ترجمه آیه

﴿ یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ ۖ وَلَا تَجَسَّسُوا وَلَا یَغْتَبْ بَعْضُکُمْ بَعْضًا ۚ أَیُحِبُّ أَحَدُکُمْ أَنْ یَأْکُلَ لَحْمَ أَخِیهِ مَیْتًا فَکَرِهْتُمُوهُ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ تَوَّابٌ رَحِیمٌ

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، از گمان فراوان بپرهیزید؛ زیرا پاره‌ای از گمانها در حد گناه است. و در کارهای پنهانی یکدیگر جست و جو مکنید. و از یکدیگر غیبت مکنید. آیا هیچ‌یک از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟ پس آن را ناخوش خواهید داشت. و از خدا بترسید، زیرا خدا توبه‌پذیر و مهربان است.

حجرات:۱۲

﴾

حرمت تجسس در زندگی دیگران

فقها به استناد آیه دوازدهم سورة حجرات و احادیث متعدد، تجسس را حرام می‌دانند. همچنین تفتیش از عقاید و اسرار و خطاهای مؤمنان و نیز افشا و آشکار کردن آنها، با استناد به آیات قرآن، از جمله آیه نوزدهم سوره نور، حرام است.

قرآن با صراحت تمام تجسس را در آیه ۱۲ سوره حجرات منع نموده، و از آنجا که هیچگونه قید و شرطی برای آن قائل نشده نشان می‌دهد که جستجوگری در کار دیگران و تلاش برای افشای اسرار آنها گناه است؛ ولی البته قرائنی که در داخل و خارج آیه است نشان می‌دهد که این حکم مربوط به زندگی شخصی و خصوصی افراد است، و در زندگی اجتماعی تا آنجا که تأثیری در سرنوشت جامعه نداشته باشد نیز این حکم صادق است. گفته شده آنجا که ارتباطی با سرنوشت دیگران و کیان جامعه پیدا می‌کند مسئله شکل دیگری به خود می‌گیرد، لذا شخص پیغمبر(ص) مأمورانی برای جمع‌آوری اطلاعات قرار داده بود که از آنها بعنوان «عیون» تعبیر می‌شود، تا آنچه را ارتباط با سرنوشت جامعه اسلامی در داخل و خارج داشت برای او گردآوری کنند.

کلمه «تجسس» با جیم به معنای پی‌گیری و تفحص از امور مردم است، اموری که مردم سعی دارند پنهان بماند. اما کلمه «تحسس» با حاء نیز همین معنا را می‌دهد، با این تفاوت که تجسس در شر استعمال می‌شود، و تحسس در خیر به کار می‌رود، و به همین جهت بعضی گفته‌اند: معنای آیه این است که: دنبال عیوب مسلمانان را نگیرید، و در این مقام بر نیایید که اموری را که صاحبانش می‌خواهند پوشیده بماند تو آنها را فاش سازی.

در روایات تجسس در زندگی دیگران ناپسند شمرده شده است. از جمله:

• پیامبر(ص): از گمان دوری کنید؛ زیرا گمان، دروغترین سخن است. به سخنان مردم گوش فرا ندارید و عیبشان را پی جویی نکنید.
• پیامبر(ص): من مأمور نیستم که دل‌های مردم را بکاوم و درونشان را بشکافم.
• پیامبر(ص): لغزش‌های مسلمانان را نجویید که هر کس لغزش‌های برادرش را پی جوید خداوند لغزش‌های او را پیگیری کند و هر که را که خداوند عیبجویی کند رسوایش سازد هر چند در اندرون خانه خود باشد.
• پیامبر(ص): از زن بدکاره نپرسید چه کسی با تو فسق کرد؛ زیرا همان گونه که براحتی مرتکب فحشا می‌شود براحتی هم مسلمان بی‌گناهی را بدنام می‌کند.
• امام صادق(ع): از دین و آیین مردم پرس و جو مکن که بی دوست می‌مانی.