سحر و راه‌کارهای قرآنی مقابله با آن

سؤال

آیا به سحر و جادو در قرآن اشاره شده است؟ راه‌کارهای قرآنی برای مقابله با آن چیست؟

سحر به معنای ارتباط و استفاده از ارواح، اجنه و شیاطین است. واژه سحر و مشتقات آن شصت مرتبه در قرآن آمده است. بر اساس قرآن، پرداختن به سحر نشانه کفر است. ساحران در آخرت بهره‌ای از نعمت‌های الهی نخواهند داشت. سحر باعث دوری از ایمان و تقوا می‌شود. ساحر هرگز رستگار نمی‌شود.

راه‌کارهای مقابله با سحر:

• آگاهی‌بخشی به مردم:قرآن تأکید دارد که سحر واقعیت خارجی ندارد و نوعی چشم‌بندی و فریب است (مانند داستان ساحران فرعون). همچنین یادگیری علوم مقابله با سحر برای افرادی که می‌توانند از آن درست استفاده کرده و سحر و جادو را باطل کنند، جایز شمرده شده است.
• خواندن سوره‌های فلق و ناس (معوذتین): این دو سوره برای پناه بردن به خدا از شرور (از جمله سحر) نازل شده‌اند.
• خواندن آیات خاصی از قرآن:در روایات، خواندن یا همراه داشتن آیاتی از سوره‌های یونس، اعراف، قصص و یوسف برای دفع سحر توصیه شده است.

تعریف سحر

مقالهٔ اصلی: سحر و جادو

ارتباط و استفاده علمی و عملی از ارواح، اجنه و شیاطین، سحر نام دارد. طبق دلایل قرآنی، روایی و فقهی، ساحری، به صلاح زندگی دنیوی و اخروی انسان نیست. اگرچه در تعریف و تعیین موارد سحر در کتب لغوی و فقهی تعاریف زیادی بیان شده است، اما در این که ارتباط با ارواح، اجنه و شیاطین، سحر نامیده می‌شود، از مسلّمات شمرده شده است.

سحر و ساحری در آیات قرآن

واژه سحر و مشتقات آن شصت مرتبه در قرآن آمده است.

• آموزش سحر توسط شیاطین به مردم: ﴿وَ اتَّبَعُوا ما تَتْلُوا الشَّیاطینُ عَلی مُلْکِ سُلَیْمانَ وَ ما کَفَرَ سُلَیْمانُ وَ لکِنَّ الشَّیاطینَ کَفَرُوا یُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ﴾(بقره:۱۰۲)
• آموزش سحر توسط فرشتگان به مردم به اذن الهی: ﴿وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَه فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَه مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ﴾(بقره:۱۰۲)
• متهم شدن پیامبران الهی به ساحر بودن توسط دشمنان: بیشترین آیات مربوط به مشرکان و کفار است که پیامبران الهی را به ساحر بودن و سحر کردن مردم متهم می‌کردند.
• ساحران فرعونی: قرآن در داستان حضرت موسی با فرعون از وجود ساحرانی سخن گفته است که در دربار فرعونی بودند و با کارهایی مردم را فریب می‌دادند.

مذمت سحر در قرآن

• سحر نشانه کفر: قرآن، به سمت و سوی سحر و ساحری رفتن را نشانه کافر شدن دانسته و حضرت سلیمان(ع) را به خاطر نرفتن به سحر و ساحری، از کفر دور می‌دادند.
• نرسیدن به نعمت‌های بهشتی: قرآن عمل به سحر را کاری دانسته که از نعمت‌های خدا در قیامت بی‌بهره می‌کند و کار ساحری از بدترین کارهاست: ﴿وَ لَقَدْ عَلِمُوا لَمَنِ اشْتَراهُ ما لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلاقٍ وَ لَبِئْسَ ما شَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ؛ و مسلماً می‌دانستند هر کسی خریدار این گونه متاع باشد، در آخرت بهره‌ای نخواهد داشت. و چه زشت و ناپسند بود آنچه خود را به آن فروختند، اگر می‌دانستند!﴾(بقره:۱۰۲)
• دوری از ایمان و تقوی: قرآن، دنباله‌روی از سحر و ساحری نشانه ایمان نیاوردن به خدا و نداشتن تقوی الهی است که قرآن بعد از داستان سحرآموزی از هاروت وماروت از آن سخن می‌گوید: ﴿وَ لَوْ أَنَّهُمْ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَمَثُوبَةٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ خَیْرٌ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ؛ و اگر آنها ایمان می‌آوردند و پرهیزکاری پیشه می‌کردند، پاداشی که نزد خداست، برای آنان بهتر بود، اگر آگاهی داشتند!﴾(بقره:۱۰۳)
• رستگار نشدن: ﴿وَ لا یُفْلِحُ السَّاحِرُ حَیْثُ أَتی‏؛ و ساحر هر جا رود رستگار نخواهد شد!﴾(طه:۶۹)

روش‌های باطل کردن سحر

داستان هاروت و ماروت و نازل شدن این دو فرشته برای مقابله با سحر، بیانگر این حقیقت است که راه‌کارهایی برای مقابله با سحر وجود دارد. این دو فرشته الهی آمده بودند تا این راه‌ها را به مردم یاد دهند، در کنار این چاره‌ای نبود جز اینکه خود سحر هم را تا حدودی یاد دهند تا مردم متوجه شوند چه چیزی سحر است و چگونه با آن باید مقابله کرد؛ هر چند آن‌ها به جای یادگیری روش مقابله با سحر، خود سحر را یادمی‌گرفتند: ﴿وَ ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ فَیَتَعَلَّمُونَ مِنْهُما ما یُفَرِّقُونَ بِهِ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ زَوْجِهِ وَ ما هُمْ بِضارِّینَ بِهِ مِنْ أَحَدٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ یَتَعَلَّمُونَ ما یَضُرُّهُمْ وَ لا یَنْفَعُهُمْ؛ و از آنچه بر دو فرشته بابل «هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروی کردند. و (آن دو) به هیچ‌کس چیزی یاد نمی‌دادند، مگر اینکه به او می‌گفتند: ما وسیله آزمایشیم کافر نشو؛ ولی آنها از آن دو فرشته، مطالبی را می‌آموختند که بتوانند به وسیله آن، میان مرد و همسرش جدایی بیفکنند؛ ولی هیچ‌گاه نمی‌توانند بدون اجازه خداوند، به انسانی زیان برسانند. آنها قسمت‌هایی را فرامی‌گرفتند که به آنان زیان می‌رسانید و نفعی نمی‌داد.﴾(بقره:۱۰۲)

آگاهی دهی به مردم

قرآن نسبت به ماهیت این موضوع آگاهی می‌دهد تا در صورت مواجهه با چنین پدیده‌هایی، واکنش مناسبی نشان دهد.

1. واقعیت خارجی نداشتن سحر: سحر ظاهری فریبنده دارد، آثاری روانی داشته و مردم را می‌ترساند؛ جامعه باید به این باور برسد که سحر نوعی چشم‌بندی است و آنی نیست که انسان می‌پندارد. در سوره اعراف و در ماجرای حضـرت موسی با ساحران آمده است: ﴿قالَ أَلْقُوا فَلَمَّا أَلْقَوْا سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ وَ جاؤُ بِسِحْرٍ عَظیمٍ؛ گفت: شما بیفکنید! و هنگامی (که وسایل سحر خود را) افکندند، مردم را چشم‌بندی کردند و ترساندند؛ و سحر عظیمی پدیدآوردند.﴾(اعراف:۱۱۶) از عبارت ﴿سَحَرُوا أَعْیُنَ النَّاسِ وَ اسْتَرْهَبُوهُمْ﴾به دست می‌آید که جادوی ساحران فرعونی از نوع چشم‌بندی و نشان دادن اشیا برخاف واقع آن بوده است و ساحران پس از چشم‌بندی، با حرکات خویش سعی می‌کردند مردم را بترسانند. ساحران تنها چشم مردم را سحر می‌کنند و در واقعیت هیچ تغییری نمی‌دهند. راهکار قرآن هم این است که بر واقعیت مترکز کنید، نه بر توهم خود نسبت به واقعیت.
2. یادگیری علوم مقابله با سحر: بهر است افرادی که می‌توانند بر نفس خود غلبه کنند و از سحر به نفع خود و آسیب دیگران استفاده نکنند، اصول سحر را یاد بگیرند تا بتوانند آسیب ساحران را دفع کنند: ﴿ما أُنْزِلَ عَلَی الْمَلَکَیْنِ بِبابِلَ هارُوتَ وَ مارُوتَ وَ ما یُعَلِّمانِ مِنْ أَحَدٍ حَتَّی یَقُولا إِنَّما نَحْنُ فِتْنَةٌ فَلا تَکْفُرْ؛ و از آنچه بر دو فرشته بابل «هاروت» و «ماروت»، نازل شد پیروی کردند. و به هیچ‌کس چیزی یاد نمی‌دادند، مگر اینکه از پیش به او می‌گفتند: ما وسیله آزمایشیم کافر نشو﴾(بقره:۱۰۲) مفسران با استناد به این آیه، یادگیری دانش مقابله با سحر را جایز دانسته‌اند.

خواندن سوره فلق و ناس

مقالهٔ اصلی: معوذتین

مفسران گفته‌اند این دو سوره خاصیت پناه بردن به خدا را دارد که باعث می‌شود انسان با این دو سوره خود را از شروری حفظ کند. از همین‌روی به دو سوره فلق و ناس «معوذتین» می‌گویند. گفته می‌شود رسول خدا توسط عده‌ای جادو و سحر شده بود که این دو سوره نازل شد تا سحر ساحران باطل شود. خدا در این دو سوره به پیامبر(ص) دستوری می‌دهد که از شر هر چیزی به خداوند پناه ببرد.

خواندن برخی از آیات

برخی کتاب‌های حدیثی، خواندن و همراه داشتن آیاتی را برای از بین بردن سحر و جادو توصیه کرده‌اند.

1. فردی که سحر شده، آیات: ﴿قالَ مُوسی ما جِئْتُمْ بِهِ السِّحْرُ إِنَّ اللَّهَ سَیُبْطِلُهُ إِنَّ اللَّهَ لا یُصْلِحُ عَمَلَ الْمُفْسِدِینَ وَ یُحِقُّ اللَّهُ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ﴾(یونس:۸۱و۸۲) را همیشه همراه خود داشته باشد.
2. همچنین همراه داشتن آیات:﴿وَ أَوْحَیْنا إِلی مُوسی أَنْ أَلْقِ عَصاکَ فَإِذا هِیَ تَلْقَفُ ما یَأْفِکُونَ فَوَقَعَ الْحَقُّ وَ بَطَلَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ، فَغُلِبُوا هُنالِکَ وَ انْقَلَبُوا صاغِرِینَ﴾(اعراف:۱۱۷ و ۱۱۹)
3. شب‌ها پس از نماز و روزها پیش از نماز هفت مرتبه این آیه را هفت بار بر سحر شده بخوانند: ﴿سَنَشُدُّ عَضُدَکَ بِأَخِیکَ وَنَجْعَلُ لَکُمَا سُلْطَانًا فَلَا یَصِلُونَ إِلَیْکُمَا بِآیَاتِنَا أَنْتُمَا وَمَنِ اتَّبَعَکُمَا الْغَالِبُونَ﴾(قصص:۳۵)
4. خواندن آیه ۶۷ سوره یوسف: ﴿وَ قالَ یا بَنِیَّ لا تَدْخُلُوا مِنْ بابٍ واحِدٍ وَ ادْخُلُوا مِنْ أَبْوابٍ مُتَفَرِّقَةٍ وَ ما أُغْنِی عَنْکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلَّا لِلَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ وَ لَمَّا دَخَلُوا مِنْ حَیْثُ أَمَرَهُمْ أَبُوهُمْ ما کانَ یُغْنِی عَنْهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ شَیْءٍ إِلَّا حاجَةً فِی نَفْسِ یَعْقُوبَ قَضاها وَ إِنَّهُ لَذُو عِلْمٍ لِما عَلَّمْناهُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُون﴾

جستارهای وابسته

• تفاوت معجزه با سحر و جادو
• باطل کردن سحر
• باطل‌کردن سحر به روش شیخ بهایی

منابع

• جزائری، سید محمدعلی. شرح مکاسب محرمه مزجی.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۱). مکارم شیرازی. تهران: دار الکتب الإسلامیه.
• شاه عبدالعظیمی، حسین (۱۳۶۳). تفسیر اثنی عشری. تهران: میقات.
• رستگارجویباری، یعسوب الدین (۱۴۱۳). تفسیر بصائر. قم: مولف.
• هاشم‌زاده هریسی، هاشم (۱۳۷۳). شناخت سوره‌های قرآن. تهران: انتشارات کتابخانه صدر.
• طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۴). المیزان فی تفسیر القرآن. ترجمهٔ محمد باقر موسوی همدانی. قم: انتشارات اسلامی.
• سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (۱۳۸۰). الاتقان فی علوم القرآن. ترجمهٔ مهدی حائری قزوینی. تهران: امیر کبیر.
• واحدی، علی بن احمد (۱۳۸۳). اسباب النزول واحدی. ترجمهٔ علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: نشر نی.
• طبرسی، حسن بن فضل (۱۳۷۰). مکارم الاخلاق. قم: شریف رضی.
• مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۳). بحار الانوار. بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.