کتابت و یا حفظ دعاهای طولانی از ائمه

سؤال

دعاهای طولانی که از اپمه صادر شده مانند دعای کمیل، ابوحمزه، عرفه، چگونه ممکن است که راوی همه آنها را حفظ و بعد آن‌ها را مکتوب کرده باشد؟ آیا ائمه آن دعاها را به صورت مکتوب به اصحاب می‌دادند؟

حال دعا اشرف حالات انسان است، تعالی روح انسان به سوی عالم بالا و ارتباطی عاشقانه با خداست، هدف و مقصد تمام عبادات تحصیل این حالت است چنان‌که پیامبر اعظم(ص) فرمودند: «الدُّعاءُ مُخُّ العباده، دعا مغز عبادت است». دعا در لغت به معنای افتادگی و فروتنی است و در اصطلاح عرف عرب به استدعا (خواستن) تعبیر شده است، اما در اصطلاح شرع به معنای عبادت و نیایش به کار می‌رود که یک قسم آن دعای مأثور و وارد شده از معصومین است و یک قسم آن غیر مأثور که هر کس ممکن است به زبان خودش به هر شکل خدا را بخواند و در ضمن کلماتی، با خدا سخن بگوید، اما این نوشتار جستاری درباره نحوه ضبط دعاهای مأثور از طرف ائمه(ع) و تردیدها و سؤالهائی در این باره می‌باشد.

روش بررسی حفظ آثار ائمه

بررسی چگونگی ضبط دعاهای طولانی توسط راوی‌ها به دو صورت انجام می‌گیرد:

• بررسی کلی، بدون در نظر گرفتن دعای خاص؛ یعنی آیا می‌توان ادعا کرد که دعاهای طولانی به‌طور کامل در ذهن راوی حفظ شده یا در لحظه بیان دعا بر روی کاغذ مکتوب شده است؟

• بررسی تک تک دعاها؛ به این صورت که فلان دعای طولانی چگونه توسط راوی ضبط و به دست مردم رسیده است؟

در صورت اوّل که شامل دعاهای طولانی و همچنین احادیث و خطبه‌های طولانی ائمه می‌شود، ضبط هم به صورت حفظ در ذهن وجود دارد و هم به صورت نوشتن؛ البته اکثریت این نوع روایت‌ها به صورت مکتوب ضبط شده و نه حفظ در ذهن.

تاکید ائمه بر کتابت حدیث

امامان شیعه با احادیثی مانند فرموده پیامبر(ص) که «قیّدوا العلمَ بالکتابه» همواره پیروان خود را به نوشتن و ماندگار کردن علوم دعوت می‌کردند.

این قضیه در مورد احادیث نیز جاری بوده و راوییان مقید بودند احادیثی را که فرا گرفته‌اند به صورت نوشته ضبط کنند و اعتمادی بر حافظه خود ننمایند. امام صادق(ع) به ابو بصیر می‌فرماید: عده‌ای از بصریان پیش من ‌آمدند و احادیثی از من پرسیدند و آنها را نوشتند. شما چرا نمی‌نویسید؟ بدانید که تا ننویسید، هرگز حفظ نخواهید کرد.

با وجود این تأکید امامان شیعه بر کتابت از چند جهت وجود راویانی که دائماً همراه امامان بوده‌اند کاملاً معقول است؛

• اقتضای فصاحت و بلاغت کلام امامان این بود که کاتبانی دائماً وجود داشته باشند تا آنچه به شکل فصیح و بلیغ از ایشان بیان می‌شود، ضبط شود و به فراموشی سپرده نشود. از این رو عده‌ای گفتار بلند امامان را در همان ساعت بیان آن می‌نوشتند؛ از باب نمونه حارث اعور همدانی بعضی از خطبه‌های حضرت علی(ع) را در همان زمان ایراد خطبه می‌نوشته است.

• گذشته از فصاحت و بلاغت کلام ائمه و گستره نفوذ آنها در ممالک مسلمین، سخنان آنان به اعتقاد شیعه در احکام و حلال و حرام زندگی انسان دخالت دارد و شرع مقدس را تشکیل می‌دهد. از این رو راویان احادیث در حفظ و صیانت از گفته‌های امامان اهتمام بسیاری می‌ورزیدند و در این شرایط خود به خود نزدیک‌ترین افراد به ائمه تبدیل به کاتبان سخنان ایشان می‌شدند و همین دلیل باعث می‌شد تا بهترین اصحاب امامان و برترین شاگردان آنها جزء راویان حدیث شوند.

عبدالله بن زید که از اصحاب امام کاظم(ع) است. می‌گوید:جمعی از یاران ویژه اهل بیت آن حضرت، به محضرش شرفیاب می‌شدند و هنگامی که امام کلمه‌ای می‌فرمود و درباره حادثه‌ای فتوا می‌داد، آنان با دقت می‌نوشتند. امّا اگر به هر دلیل در حین دعا خواندن راویان موفق به کتابت دعا نمی‌شدند، در موقع دیگر از امام می‌خواستند که دعا را دوباره بخوانند یا از امامان بعدی آن دعا را طلب می‌کردند.

در میان راویان حدیث، حافظانی با قدرت حافظه عجیب نیز وجود داشت، برای نمونه درباره ابن عباس شاگرد حضرت علی(ع) می‌نویسند درباره کلام عرب حافظه عجیبی داشت. گفته شده است که تعداد زیادی از مردم بسیاری از خطبه‌های امام علی را حفظ بودند.

تقسیم‌بندی نوع نگارش و حفظ دعا و احادیث== در بررسی تک تک دعاها، می‌توان دعاها را به چند گروه تقسیم کرد،

• گروهی از دعاها به امر خود امام نوشته می‌شد یعنی امام املاء می‌کرد و به راوی امر می‌کرد که بنویسد، مثل دعای کمیل که حضرت علی(ع) به کمیل امر کردند (اکتب: بنویس)؛

• گروهی از دعاها را امام مکرر می‌خواند و به همین دلیل راوی فرصت کافی برای ضبط دعا را داشته مثل دعای ابو حمزه ثمالی که امام سجاد این دعا را هر سحر می‌خواندند؛

• گروهی از دعاها در حضور راویانی خوانده می‌شد که وظیفه‌شان ضبط و حفظ سخنان ائمه بود، مثل دعای عرفه که دو تن از اصحاب نزدیک و راویان معتبر همراه حضرت بودند و دعا را نوشتند؛

در مورد سخنان ائمه آنچه برای علماء اهمیت فراوانی دارد، درستی و مصونیت آنها از دست بردن در عبارت‌های احادیث است. بنابراین درباره راویان صفاتی مثل راستگو بودن و حساسیت داشتن در ضبط و انتقال حدیث بررسی می‌شود، نه چگونگی ضبط.

مطالعه بیشتر

• مصادر نهج البلاغه و اسناده

• مقدمه کتاب مفاتیح نوین

• مصباح المتهجد شیخ طوسی(بررسی صحت سندی روایت)

• کامل الزیارات ابن قولیه(بررسی صحت سندی روایت)