ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه
آیا ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه صورت گرفته است؟
ترتیب سوره‌های قرآن را بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، به اجتهاد و نظر صحابه دانسته‌اند. علامه طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، معتقد است ترتیب سوره‌ها توسط صحابه صورت گرفته است. در مقابل، برخی مانند سید مرتضی و آیت‌الله خویی معتقدند ترتیب سوره‌های قرآن، توقیفی است و پیامبر اسلام از طریق وحی، سوره‌ها را مرتب نموده و در ادامه نیز سوره‌ها بر همین اساس مرتب شدند.
پیرامون آیات قرآن، ترتیب بیشتر آیات را به دستور پیامبر دانسته‌اند که براساس ترتیب نزول، مرتب شده‌اند. با این حال برخی مفسران مانند علامه طباطبایی و آیت الله معرفت معتقدند ترتیب برخی آیات به اجتهاد و رأی صحابه صورت گرفته و تعداد این آیات کم نیست.
ترتیب سوره‌های قرآن
بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی معتقدند، ترتیب سوره‌های قرآن به اجتهاد و نظر صحابه بوده است. علامه طباطبایی، نویسنده تفسیر المیزان، معتقد است ترتیب سوره‌ها توسط صحابه بود؛ برای نمونه، عثمان خلیفه سوم، سوره برائت را بعد از سوره انفال قرار داد.[۱] همچنین مصحف‌های قرآن در ترتیب، با یکدیگر، اختلاف و مغایرت داشتند.[۱] روایت شده مصحف امام علی(ع) براساس نزول بوده و نخستین سوره آن، سوره علق و سپس سوره مدثر و … بوده است.[۱]
جلال‌الدین سیوطی از مفسران و عالمان اهل‌سنت نیز ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه دانسته و می‌گوید: «عموم عالمان معتقدند که ترتیب سوره‌ها به اجتهاد صحابه بوده است».[۲] در مقابل برخی معتقدند ترتیب سوره‌های قرآن، توقیفی است و پیامبر اسلام از طریق وحی، سوره‌ها را مرتب نموده و در ادامه نیز سوره‌ها بر همین اساس مرتب شدند.[۳]
سید مرتضی علم الهدی، آیت‌الله خویی و دیگران معتقدند که سوره‌های قرآن کریم به همین ترتیب کنونی در زمان حیات پیامبر و به دستور ایشان، مرتب شده است. این افراد بعید می‌دانند پیامبر مسئله‌ای با این اهمیت را به حال خود رها کرده باشد، تا پس از ایشان، دیگران نظم و ترتیب دهند.[۴]
ترتیب آیه‌های قرآن
آیات قرآن بر اساس ترتیب نزول، در قالب سوره‌ها مرتب شدند. گاهی رعایت ترتیب نزول آنها به دستور پیامبر اکرم انجام می‌گرفت. برای نمونه پیامبر دستور داد که یک یا چند آیه را در لابه لای سوره‌ای قرار دهند که پیش‌تر نازل شده بود.
البته عالمان معتقدند از توقیفی‌بودن همه آیات نمی‌توان دفاع کرد. برخی مفسران مانند علامه طباطبایی، آیت الله معرفت و دیگران معتقدند با این‌که ترتیب آیاتِ بیشتر سوره‌های قرآن کریم، توقیفی است، ولی تعداد سوره‌هایی که تنظیم بعضی از آیات آنها به اجتهاد و رأی صحابه صورت گرفته، کم نیست، و وقوع برخی از آیات که به صورت متفرق نازل شده، در جایی که فعلاً قرار دارند، خالی از دخالت صحابه نبوده و این مسئله از ظاهر روایات جمع در زمان خلیفهٔ اول به خوبی به دست می‌آید.[۵]
منابع
- ↑ ۱٫۰ ۱٫۱ ۱٫۲ طباطبایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه: محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۳۷۴ش، ج۱۲، ص۱۷۹.
- ↑ سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ۱۳۹۴ق، ج۱، ص۱۳۵.
- ↑ ابيارى، ابراهيم، الموسوعة القرآنية، مصر - قاهره، موسسة سجل العرب، چاپ اول، ۱۴۰۵ق، ج۱، ص۳۳۹.
- ↑ معرفت، محمدهادى، تاريخ قرآن، تهران، سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاه ها (سمت)، چاپ پنجم، ۱۳۸۲ش، ص۸۴. البیان فی علوم القرآن، ترجمه: محمد صادق نجفی و هاشم‌زاده هریسی.
- ↑ طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج۱۲، ص۱۷۹. سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر، الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۱۴.