جمع‌آوری و تدوین قرآن کریم

سؤال

جمع‌آوری قرآن اولین بار در چه تاریخی انجام شده است و آیا پیامبر اکرم(ص) در تدوین و ترتیب قرآن نظارت داشته‌اند یا این امر به تشخیص صحابه انجام شده است؟

مفسران و عالمان اسلامی، در تدوین و جمع‌آوری قرآن که توسط چه کسی و چه زمانی انجام شده است اختلاف دارند. عده‌ای بر این باور هستند که ترتیب آیات و سوره‌ها امری توقیفی بوده و به دست خود پیامبر(ص) و در زمان ایشان انجام گرفته است. در مقابل برخی معتقد هستند تدوین و جمع‌آوری قرآن پس از پیامبر(ص) و به ابتکار، اجتهاد و اختیار صحابه بوده است.

ترتیب سوره‌ها و آیات

گردآوری قرآن در عصر پیامبر(ص)

برخی از دانشمندان علوم قرآنی بر این باورند قرآنی که امروز وجود دارد، دقیقا با همین ترتیب سوره‌ها و آیات، در زمان پیامبر جمع‌آوری شده است. این گروه دلایلی برای اعتقاد خود آورده‌اند. از جمله:

• اهتمام پیامبر به قرآن که توجه به تلاوت و حفظ قرآن می‌دادند.
• حافظان قرآن نزد پیامبر قرآن را عرضه می‌داشتند.
• حضور کاتبان قرآن که پیامبر وحی را بر آنان املاء می‌نمود و آنها می‌نوشتند و پیامبر اغلاط آنها را می‌گرفت و متن مکتوب را تصحیح می‌کرد. این، نشان‌دهنده اِشراف و حساسیت پیامبر بر کتابت قرآن است.
• ختم کردن قرآن در آن زمان بود که نشان‌دهنده وجود آغاز و پایان قرآن در آن زمان دارد.
• روایاتی وجود دارد که صحابه در زمان پیامبر قرآن را جمع‌آوری کردند.
• دلایل دیگری وجود دارد که غیر تاریخی است که به این دلیل می‌توان اشاره کرد که تسامح پیامبر در این موضوع پذیرفتنی نیست؛ از این جهت که عدم جمع آوری و ترتیب و تدوین قرآن توسط پیامبر(ص) رسوخ تحریف و پراکندگی و تعدد نسخ را باز می‌کرد و تحریف قرآن در طول تاریخ امری ممکن می‌شد. به معنای دیگر، جمع آوری قرآن جزئی از رسالت پیامبر(ص) بود.

مجموعه ادله، نشان می‌دهد ترتیب سوره‌ها و آیات توسط شخص پیامبر(ص) انجام گرفته است. یا اینکه اگر هم توسط صحابه جمع‌آوری شده، در چارچوب سفارش‌ها و توصیه‌های پیامبر بوده است وگرنه چطور ممکن است تمام صحابه به یک اجتهاد واحد برسند که فلان سوره کجای قرآن باشد و آغاز و پایان قرآن با چه سوره‌هایی باشد. حتما شخص پیامبر، نظریاتی در این باره داده است که صحابه به یک نظر واحد در این باره رسیدند.

تدوین قرآن پس از پیامبر(ص)

مقالهٔ اصلی: ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه

جمع آوری قرآن پس از پیامبر و توسط صحابه انجام گرفته است. سیوطی بر این نظر است که علمای اسلام بر این عقیده متفق هستند. گفته شده است که اولین بار زمان خلیفه اول و با تلاش زید بن ثابت مصحف تدوین شده است. پیش از آن هم امام علی(ع) مصحفی را تدوین کرده بود. بزرگانی از صحابه هم به تدوین و جمع آوری قرآن پرداختند. همین امر باعث شد که نسخ متعددی از قرآن بوجود بیاید که به علت عدم اعراب گذاری، به اختلاف قرائت انجامید. به همین سبب این تعدد نسخ، انگیزه یکی شدن مصاحف در زمان عثمان گردید.

شکل‌گیری مصحف واحد

در زمان پیامبر(ص) امر کتابت وحی انجام می‌گرفته است. اما چون نزول وحی ادامه داشت، قرآن در یک نسخه واحد جمع آوری نشده بود. عمده‌ترين كاتبان وحى، امام علی(ع)، أبىّ بن كعب و زيد بن ثابت بودند و ديگر كاتبان وحى، در مرتبه بعد قرار داشتند. برخی مهمترین کاتبان وحی در زمان مکه را خلفای راشدین، طلحه و زبیر، سعدبن ابی وقاص و... را می دانند.

در زمان خلافت خلیفه اول، جمع آوری مصحف توسط زید بن ثابت انجام گرفت. بزرگانى از صحابه همچون امام علی(ع) نیز به جمع «مصحف» پرداختند و آنان كه از موقعیت ممتازى برخوردار بودند، مصاحفشان به سرعت مورد توجه مسلمانان قرارگرفت.

کار اصلی و مهم در زمینه حذف نسخ متعدد که تعارضاتی باهم داشته‌اند و اعلام یک نسخه واحد، در زمان عثمان انجام گرفته است که با گردآوری حافظان و کاتبان قرآن، این کار انجام شد. افراد زیادی مصحف‌ها را جمع‌آوری می‌کردند که از نظر صلاحیت و استعداد و توانایی، یکسان نبودند و لذا با یکدیگر رابطه‌ای نداشتند و نسخه هر کدام از نظر روش، ترتیب، قرائت و… متفاوت بود. اختلاف در مصحف‌ها و قرائت‌ها، موجب اختلاف در میان مردم می‌شد؛ لذا خلیفه سوم به پیشنهاد حذیفه بن یمان به فکر یکسان کردن مصاحف برآمد. عثمان با مشورت صحابه به این نتیجه رسید، مصحف‌ها را یکسان کند و کمیته‌ای به مسئولیت و سرپرستی اُبی بن کعب تشکیل شد و کار یکسان‌سازی مصحف‌ها را شروع کرد.

سیوطی می‌گوید: حضرت علی(ع) نیز در این باره رأی موافق خود را به گونه‌ای اصولی اظهار نمود از آنجا که مصاحف متعدد، با قرائت‌ها و لهجه‌های گوناگون، موجب اختلاف جدی در امر آیات قرآن کریم می‌شد، خلیفه سوم، برای خاتمه دادن به اضطراب و نابسامانی‌ها در قرائات قرآن کریم، بعد از تدوین مصحف واحد، دستور داد سایر مصحف‌ها را بسوزانند و این عمل، باعث انتقاد و سرزنش به عثمان شد.

تأیید ائمه بر قرآنِ جمع‌آوری شده

امامان معصوم(ع) قائل‌اند که قرآن کریم را باید طبق نسخه و قرائت مرسوم قرائت کرد؛ همان‌طور که امام علی(ع) پس از آن که به خلافت رسید، مردم را بر آن داشت تا به همان مصحف جمع‌آوری شده توسط عثمان، ملتزم باشند و تغییری در آن ندهند. این بدان جهت بود که از آن پس، هیچ‌کس به عنوان اصلاح قرآن کریم، تغییر و تحریفی در آن به وجود نیاورد. همچنین شیعه به تبعیت از امامان معصوم(ع) معتقد است قرآنی که امروزه در دست مسلمانان است، همان قرآن کامل و جامع است و هرگز تحریف و تغییری در آن صورت نگرفته است؛ چنان‌که شخصی در محضر امام صادق(ع) عبارتی از قرآن کریم را بر خلاف قرائت دیگران قرائت کرد. امام(ع) به او فرمود: «دیگر این گونه قرائت مکن و همان گونه که همگان قرائت می‌کنند، قرائت نما».

مطالعه بیشتر

1. تاریخ و علوم قرآن، میر محمدی زرندی.
2. نگاهی به قرآن، علی اکبر قرشی.
3. تاریخ قرآن، آیت الله معرفت.
4. علوم قرآن، آیت الله معرفت.