نماز شب در قرآن

سؤال

در آیات قرآن چه اهمیت و فضیلتی برای نماز شب، ذکر شده است؟

درگاه‌ها

نماز شب یکی از عبادات مستحب در دین اسلام است که در آیات قرآن به آن اشاره شده نماز شب یازده رکعت است که به صورت پنج نماز دورکعتی و یک نماز یک‌رکعتی خوانده می‌شود. سه رکعت آخر فضیلت بیشتری بر دیگر رکعت‌ها دارد که شامل دو رکعت نماز شَفع و یک رکعت نماز وَتْر می‌شود.

در تفسیر آیاتی از قرآن کریم، به مسئله نماز شب پرداخته شده است که عبارتند از: آیات ۱ تا 4 و 6 سوره مزمل و آیات ۱۷ تا ۱۸ سوره ذاریات. از بررسی این آیات، این نتیجه حاصل می‌شود که نماز شب مستحب مؤکد است؛ زمان دقیق آن در آیات مشخص نشده است، اما روایات به آن اشاره کرده‌اند؛ تعداد رکعات نماز شب در قرآن ذکر نشده است، ولی روایات آن را ۱۱ رکعت دانسته‌اند؛ عظمت نماز شب به اندازهای است که پیامبراکرم(ص) به وسیله آن آمادگی برای دریافت قول ثقیل (قرآن) را پیدا می‌کند؛ خداوند در آیات برای نماز شب تخفیفی قائل شده است، از این رو هرکس هرچقدر که توان داشته باشد می‌تواند به این فضیلت بپردازد.

نماز شب در فقه

نماز شب ۱۱ رکعت است: هشت رکعت آن به صورت چهار نماز دورکعتی به نیت نافله شب خوانده می‌شود. دو رکعت به نیت نماز شَفع. یک نماز یک‌رکعتی هم به نیت نماز وَتر خوانده می‌شود.

اهمیت نماز شب در قرآن

آیات ۱ تا ۱۹ سوره مبارکه مزمل

پاداش سحر خیزان و نیکوکاران

وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّدًا وَقِیَامًا

سوره فرقان، آیه ۶۴

در این آیه خداوند و شب زنده‌داری را از مصادیق نیکو کاری دانسته و عشق و علاقه متقین به شب زنده‌داری را اینگونه بیان می‌فرماید: ﴿كانُوا قَلِيلًا مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ‌ وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ﴾(ذاریات:۱۷–۱۸) «یهجعون» از مادهٔ «هجوع» به معنی خواب شبانه است، از نظر برخی منظور این است که آنها اکثر شب را بیدار بودند و کمی از شب را می‌خوابیدند.

امام صادق(ع) درباره «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ» فرمودند: مراد، هفتاد مرتبه استغفار کردن در نماز وِتر نماز شب است.

علامه طباطبايى در تفسير اين آيه در الميزان مى‌فرمايد:

«بايد ديد اندكى از شب چه معنايى دارد، اگر آن را با مجموع زمان يک شب قياس كنيم، آن وقت معنايش اين مى‌شود كه متقين از هرشب فقط زمان اندكى را مى‌خوابند و قسمت بيشتر آن را به عبادت مى‌پردازند و اگر با مجموع همه شب‌ها قياس كنيم، آن وقت معنايش اين مى‌شود كه ايشان در كمتر شبى مى‌خوابند و بيشتر شب‌ها تا صبح بيدارند، يا اينكه نماز شب آن‌ها جز در بعضى از شب‌ها ترک نمى‌شود.»

خصوصیات پرهیزکاران

﴿الصّاِبرینَ و الصَّادِقِینَ وَ القَانِتِینَ وَ الْمُنفِقِینَ وَالْمُسْتغْفِرِینَ بِاْلأَسْحَارِ﴾(آل عمران:۱۷) پرهیزکاران در مسير اطاعت و ترک گناه، استقامت مى‌ورزند؛ راستگو هستند؛ در برابر خدا خضوع، و در راه او انفاق مى‌كنند؛ و در سحرگاهان از خداوند، آمرزش مى‌طلبند. خدا خودش شفاعت را برای اولیاء پسندیده است نه آنکه اولیای الهی نسبت به بندگان از خدا مهربان‌تر باشد.

در روایت منقول از امام صادق(ع) «والمستغفرين بالاسحار» به نماز شب تفسير شده است.

ایمان و عبادت در دل شب

﴿إِنَّمَا يُؤْمِنُ بِآيَاتِنَا الَّذِينَ إِذَا ذُكِّرُوا بِهَا خَرُّوا سُجَّدًا وَسَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَهُمْ لَا يَسْتَكْبِرُونَ۝تَتَجَافَىٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛ فقط کسانی به آیات ما ایمان می آورند که وقتی به وسیله آن آیات به آنان تذکر داده شود، سجده کنان به رو در می افتند و همراه با سپاس، پروردگارشان را از هر عیب و نقصی تنزیه می کنند در حالی که [از سجده و سپاس و تنزیه] تکبّر و سرکشی نمی ورزند؛ [ملازم بستر استراحت و خواب نیستند، بلکه] پهلوهایشان از خوابگاه هایشان دور می شود در حالی که همواره پروردگارشان را به علت بیم [از عذاب] و امید [به رحمت و پاداش] می خوانند و از آنچه آنان را روزی داده ایم، انفاق می کنند.﴾(سجده:۱5–۱6)

طوسی در أمالی، ذیل عنوان نماز شب می‌گوید: در این آیه قرآن کریم به یکی از صفات مؤمنین اشاره کرده می‌گوید: «پهلوهای آنان از بسترها در دل شب دور می‌شود به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند و به راز و نیاز با او می‌پردازند».

فضیلت نماز شب در قرآن

در آیات قرآن اهمیت شب زنده داری و نماز شب و تلاوت قرآن را در آن هنگام که غافلان در خوابند گوشزد می‌کنند. امام صادق(ع) فرمودند:

إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلًا

سوره مزمل، آیه ۶

هر کار نیکی که انسان با ایمان انجام می‌دهد پاداشش در قرآن ذکر شده است جز نماز شب که به خاطر اهمیت آن خداوند آن را با صراحت بیان نفرمود. همین قدر فرموده است: ﴿تَتَجَافَیٰ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ۝فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاءً بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ؛ پهلوهایشان از بسترها در دل شب دور می‌شود و به پا می‌خیزند و رو به درگاه خدا می‌آورند و پروردگار خود را با بیم و امید می‌خوانند و از آنچه به آنان روزی داده‌ایم انفاق می‌کنند هیچ‌کس نمی‌داند چه پاداشهای مهمی که مایه روشنی چشم هاست برای آنان نهفته شده و این پاداش کارهایی می است که انجام می‌دهند.﴾(سجده:۱۶ و ۱۷)

امام صادق(ع) فرمودند: «إِنَّ مِن رُوحِ اللَّهِ تَعَالَى ثَلَاثَةُ: التَهَجُدُ بِاللَّيْلِ وافطارِ الصَّائِمِ ولقاء الأخوان؛ اسه چیز از عنایات مخصوص الهی است عبادت شبانه نماز شب) وافطار دادن به روزه داران و ملاقات برادران مسلمان» و در حدیث دیگری از همان حضرت می‌خوانیم که در تفسیر آیهٔ کارهای نیک اثر کارهای بد را از بین می‌برد اشاره دارند که: «نماز شب گناهان روز را از بین می‌برد»

وصف شب زنده داری دانایان

قرآن کریم می‌فرماید: «کسی که در ساعات شب به عبادت و نماز خداوند و سجده و قیام مشغول باشد، انسانی شایسته با ارزشی است». ﴿«اَمَّنْ هُوَ قانت آناء اللَّیْلِ ساجِدَاً وَ قاِئمَاً یْ حذَرُ الآخَرَةِ وَ یَرجوا رَحْمةَ رَبهِ؛ آیا چنین کسی با ارزش است یا کسی که در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قیام از عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است﴾(زمر:۹) در حدیثی که از امام باقر (ع) حضرت نقل شده است، می‌خوانیم که آیه «َامَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْل» به نماز شب تفسیر شده است.

منابع

• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم (۱۴۱۹). العروة الوثقی. ج۲. ص۲۴۵.
• خمینی، روح‌الله (۱۴۳۴). تحریر الوسیله. ص۱۴۳.