اوقات نماز و روزه در قطب شمال و جنوب
سؤال: در آيه ۱۸۷ سوره بقره در مورد روزهدارن ميفرمايد: «كُلُواْ وَاشْرَبُواْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الأَسْوَدِ» با توجه به كروي بودن زمين، جاهايي هست كه چند ماه كامل شب يا روز است و اين آيه براي آنها صدق نميكند. پس چرا خداوند درباره روزهداران آن مناطق چيزي نفرموده است؟
قرآن کریم بهطور کلی اصول و معیارهای کلی را بیان کرده و در جزئیات وارد نشده است. در بسیاری از موارد، ائمه به توضیح و تکمیل این اصول پرداختهاند. یکی از مسائل جدید، مسئله عبادت در مناطق نزدیک به قطب است. برای تعیین تکلیف شرعی در این مناطق، لازم است که به معیارها و اصول کلی که در کتب فقهی ذکر شده توجه شود.
آیه ۱۸۷ سوره بقره که درباره آغاز وقت روزه صحبت میکند، بیشتر به مناطقی اشاره دارد که وضعیت زمانی معمولی دارند و در موارد خاص، از جمله مناطق قطبی، حکم قرآن بهطور مستقیم قابل تطبیق نیست. عدم تطابق این حکم در مناطق نادر، آسیبی به جامعیت قرآن وارد نمیکند.
برای انجام عبادات مانند روزه و نماز، شناخت دقیق زمانها مانند طلوع فجر، زوال، غروب و طلوع آفتاب ضروری است. متخصصان دینی با استناد به اصول و قواعد کلی دین، وظیفه دارند تا تکلیف مکلفین را در این زمینه روشن کنند.
فقها در این زمینه دیدگاههای مختلفی دارند؛ برخی معتقدند که در صورت امکان باید به مناطق معتدل هجرت کرد، برخی دیگر پیشنهاد میدهند که نمازهای پنجگانه در هر ۲۴ ساعت انجام شود. برخی نیز به عدم صحت نماز و روزه در این مناطق نظر دارند یا ممکن است اعتقاد داشته باشند که نماز و روزه در چنین شرایطی ساقط میشود.
عبادت در قطب شمال و جنوب از مسائل جدید
عبادت در مناطق نزدیک به دو قطب، یکی از مسائل جدید است که با توجه به افزایش سفرها و تحقیقات علمی در قرنهای اخیر مطرح شده است. اگرچه حکم این موضوع بهطور صریح در منابع فقهی نیامده، اما بهطور کلی بر اساس اصول کلی اسلامی قابل استنباط است.
مسائل شرعی به دو دسته تقسیم میشوند:
- موضوعاتی که حکم خاص و ویژهای دارند و در متون دینی بهطور واضح و مشخص ذکر شدهاند (موضوعات منصوص).
- موضوعاتی که حکم آنها بهطور صریح ذکر نشده و باید بر اساس اصول و قواعد کلی دین، حکم آنها استنباط شود.
مسئله سکونت در مناطق قطبی، شناسایی اوقات نماز و روزه، و تعیین تکلیف افراد ساکن در این مناطق از دسته دوم است.
این مناطق بهدلیل شرایط خاص جغرافیایی، شب و روز معمولی ندارند. در حالی که در قرآن و روایات، نماز و روزه بهعنوان عبادات زماندار معرفی شدهاند، زمانهای مشخصی برای آنها تعیین شده است؛ از جمله طلوع فجر، زوال آفتاب، غروب و شب.[۱] [۲]
در مورد روزه، باید از خوردن و آشامیدن از طلوع فجر تا غروب آفتاب خودداری کرد:﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ؛ و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید صبح از رشته سیاه شب برای شما آشکار شود﴾(بقره:۱۸۷) این زمانها در بیشتر مناطق قابل شناسایی هستند؛ اما در مناطق قطبی که شب و روز معمولی وجود ندارد، تطبیق این زمانها با آموزههای دینی مشکل است. قرآن و روایات بهطور کلی برای تعیین اوقات عبادات، به معیارهای جهانی و زمانهای معمولی شب و روز اشاره دارند و مقیاس دیگری برای این اوقات در نظر نگرفتهاند.
در فقه اسلامی، وقتی در مورد زمان یا مقیاس خاصی صحبت میشود، اگر شرایط خاصی وجود داشته باشد که از حد معمول خارج است، باید از معیارهای متعارف استفاده کرد. بهعنوان مثال، در بحث وضو، باید صورت را از رستنگاه مو تا چانه شست؛ اگر کسی رستنگاه مو یا اندازه صورت غیر معمولی داشته باشد، باید بر اساس مقیاسهای معمول عمل کند. همین قاعده در مورد اندازهگیریهای دیگر نیز صادق است.
بر این اساس، آیات و روایاتی که زمان شروع و پایان روزه و نماز را بیان میکنند، مانند آیه: ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّىٰ يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ؛ و بخورید و بیاشامید تا رشته سپید صبح از رشته سیاه شب برای شما آشکار شود﴾(بقره:۱۸۷) بیشتر به شب و روز معمولی اشاره دارند و به مناطق قطبی که شرایط شب و روز متفاوت دارند، قابل تطبیق نیستند. این عدم تطابق هیچ اشکالی ندارد، چون هدف از این آیات و روایات، تعیین زمانهای خاص برای انجام عبادات است که در شرایط معمولی تحقق مییابند.
عدم تطبیق این زمانها در قطبها باعث سردرگمی یا مشکل در تعیین تکلیف نمیشود. حتی در این شرایط خاص، با توجه به اصول کلی دین، فقهاء میتوانند حکم مناسب را برای ساکنان این مناطق تعیین کنند.
در نهایت، قرآن کریم اصول کلی را بیان کرده و جزئیات را بهعهده پیامبر و جانشینان ایشان، یعنی ائمه گذاشته است[۳] و امر و نهی ایشان را حجت قرار داده[۴] و نیز به رسول خود دستور داده[۵] که جانشینان بعد از خود را برای حفظ و تبیین شریعت معرفی نماید و آنان نیز فقهاء را به عنوان نائبان خویش معرفی کردهاند تا با عنایت به آموزههای کلی دین در امور مختلف زندگی پاسخگو و راهگشاى امور دنيوی و اخروی مردم باشند. تا در پاسخ به مسائل جدید و مستحدثه، با در نظر گرفتن معیارهای دینی و فقهی مناسب، تکالیف شرعی را مشخص کنند. یکی از این مسائل، عبادت در مناطق قطبی است که برای تعیین تکلیف شرعی در این مناطق، باید به همین اصول کلی توجه کرد و در کتب فقهی مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
فقها در اینباره نظرات مختلفی را مطرح کردهاند:
- وجوب هجرت در صورت امکان و یا خواندن نمازهای پنجگانه در هر۲۴ ساعت.[۶] [۷] [۸]
- رعایت افق مناطق معتدل دیگر.[۹]
- صحیخ نبودن نماز و روزه در این مکانها.[۱۰]
- ساقط بودن نماز و روزه.[۱۱]
مطالعه بیشتر
- مکارم شیرازی، ناصر، بحوث فقهیه هامه، ص۸۱.
- مکارم شیرازی، ناصر؛ همه می خواهند بدانند.
- سبحانی جعفر، مجله فقه اهل بیت، شماره ۳۰، تابستان۱۳۸۱، ص۵۰-۵۷ ، مقاله: نماز و روزه در قطب.
منابع
- ↑ ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَىٰ غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾
- ↑ سوره بقره، آیه۱۸۷.
- ↑ ﴿وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ﴾(نحل:۴۴)
- ↑ ﴿وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾(حشر:۷)
- ↑ سوره مائده، آیه۶۷
- ↑ خویی، ابوالقاسم، المستند فی شرح العروه الوثقی (الصوم)، تقریر: مرتضی بروجردی ،بی نا، بی تا، ج۲،ص ۱۴۳.
- ↑ وحید خراسانی، حسین، منهاج الصالحین، ج۲،ص ۴۹۰
- ↑ کابلی، محمد اسحاق فیاض، تعالیق مبسوطه علی العروه الوثقی، قم، محلاتی، بی تا، ج۵،ص۲۰۷.
- ↑ یزدی، محمد کاظم طباطبایی، العروه الوثقی ،بیروت، مؤسسه الاعلمی، چاپ دوم،۱۴۰۹ق، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ خمینی، روح الله، تحریر الوسیله،بیروت، الدار الاسلامیه، بی تا، ج۲،ص ۵۷۳.
- ↑ آملی، محمدتقی، مصباح الهدی فی شرح العروه الوثقی، تهران، مؤلف، چاپ اول،۱۳۸۰ق.