آیه «و إن یکاد»

سؤال

آیا آیه و إن یکاد برای رفع چشم زخم است؟

آیه ۵۱ و ۵۲ سوره قلم به آیه «و إن یکاد» مشهور است. طبق باور عموم مردم، خواندن و داشتن این آیه برای رفع چشم زخم بکار برده می‌شود. در شأن نزول و مفهوم این آیه بین مفسران اختلاف است. عده‌ای عبارت «لیزلقونک بابصارهم» را اینطور معنا کرده‌اند که با چشمانشان تو را از پا درمی‌آورند و بعضی معنا کرده‌اند که تو را چشم می‌زنند. بیشتر مفسران قائل به این هستند که این آیه درباره چشم زخم است و معنای آیه این است که کافران نزدیک بود پیامبر(ص) را چشم بزنند. از همین جهت به وجود چشم زخم اذعان کرده‌اند. اما روایتی که این آیه را برای رفع چشم زخم مفید می‌داند معتبر نیست و از لحاظ سندی ضعیف شمرده می‌شود.

خط نسخ آیه و إن یکاد اثر مهرناز قربانپور

متن آیه

﴿ وَإِنْ یَکَادُ الَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّکْرَ وَیَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ۝وَمَا هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعَالَمِینَ

و کافران چون قرآن را شنیدند نزدیک بود که تو را با چشمان خود به سر درآورند و می‌گویند که او دیوانه است، و حال آنکه قرآن برای جهانیان جز اندرزی نیست.

قلم:۵۱- ۵۲

﴾

تفسیر آیه

در تفسیر این آیه نظرات گوناگونی داده‌اند، اما بیشتر مفسران این آیه را دلیلی بر وجود چشم زخم دانسته‌اند:

1. منظور این است که دشمنان به هنگامی که آیات با عظمت قرآن را از تو می‌شنوند، به قدری خشمگین و ناراحت می‌شوند، و با عداوت به تو نگاه می‌کنند که گویی می‌خواهند تو را با چشمهای خود بر زمین افکنند و نابود کنند! و در توضیح این معنی جمعی افزوده‌اند که آنها می‌خواهند از طریق چشم زدن که بسیاری از مردم به آن عقیده دارند و می‌گویند در بعضی از چشمها اثر مرموزی نهفته است که با یک نگاه مخصوص ممکن است طرف را بیمار یا هلاک کند، تو را از بین ببرند.
2. بعضی دیگر گفته‌اند که این کنایه از نگاه‌های بسیار غضب‌آلود است مثل اینکه می‌گوئیم فلان کس آن چنان بد به من نگاه کرد که گویی می‌خواست مرا با نگاهش بخورد یا بکشد!
3. تفسیر دیگری برای این آیه این است که قرآن می‌خواهد تضاد عجیبی را که در میان گفته‌های دشمنان اسلام وجود داشت با این بیان ظاهر سازد و آن اینکه: آنها وقتی آیات قرآن را می‌شنوند آن قدر مجذوب می‌شوند و در برابر آن اعجاب می‌کنند که می‌خواهند تو را چشم بزنند (زیرا چشم زدن معمولاً در برابر اموری است که بسیار اعجاب‌انگیز می‌باشد) اما در عین حال می‌گویند: تو دیوانه‌ای‏.

معنای لیزلقونک بابصارهم

" لَیُزْلِقُونَکَ‏" از ماده "زلق" به معنی لغزیدن و بر زمین افتادن است و کنایه از هلاکت و نابودی می‌باشد.

علامه طباطبایی می‌گوید: «کلمه «زلق» به معنای زلل و لغزش است، و «ازلاق» به معنای ازلال، یعنی صرع است، و کنایه است از کشتن و هلاک کردن.»

امکان چشم زخم

مقالهٔ اصلی: چشم زخم

درباره اینکه چشم زدن وجود دارد یا نه بین مفسران اختلاف است. در تفاسیر، دلیلی عقلی برای رد آن ندیده‌اند و گرایش به واقعیت داشتن چشم زخم وجود دارد. علامه طباطبایی درباره چشم زخم می‌فرماید: «چشم زدن، خود نوعی از تأثیرات نفسانی است و دلیلی عقلی بر نفی آن نداریم، بلکه حوادثی دیده شده که با چشم زدن منطبق هست، و روایاتی هم بر طبق آن وارد شده، و با این حال علت ندارد که ما آن را انکار نموده بگوییم یک عقیده خرافی است.»

در تفسیر نمونه آمده است: «این مسئله از نظر عقلی امر محالی نیست، چه اینکه بسیاری از دانشمندان امروز معتقدند در بعضی از چشمها نیروی مغناطیسی خاصی نهفته شده که کارایی زیادی دارد، حتی با تمرین و ممارست می‌توان آن را پرورش داد، خواب مغناطیسی از طریق همین نیروی مغناطیسی چشمها است.»

ابن سینا یقین به چشم زخم نداشته است و آن را از امور ظنی می‌دانسته اما ملاصدرا گفته است برخی نفوس در قوه وهمیه به حدی می‌رسند که می‌توانند در مواد دیگر اثر بگذارند و چشم زخم هم از همین مقوله است.

دفع چشم زخم با آیه و إن یکاد

روایتی مبنی بر اینکه پیامبر(ص) این آیه را برای رفع چشم زخم خوانده باشد وجود ندارد. در نقلی که ابوالفتوح از کلبی درباره این شأن نزول دارد، از قرائت این آیه به وسیله پیامبر برای جلوگیری از تأثیر چشم‌زخم مشرکان سخنی به میان نیامده است.

شهید مطهری اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد را رد می‌کند: «آیا آیه «وَ إِنْ یَکادُ اَلَّذِینَ کَفَرُوا لَیُزْلِقُونَکَ بِأَبْصارِهِمْ» خاصیت جلوگیری از چشم زخم دارد؟ ما تا حالا به مدرکی (حدیثی، جمله ای) برخورد نکرده‌ایم که دلالت کند و بگوید از این آیه برای چشم زخم استفاده کنید. اینکه چشم زخم حقیقت است یا نه، یک مسئله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی از افراد) و اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد مسألهٔ دیگری است. چیزی که از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، از پیش خود نباید بتراشیم.»

ادعای دفع چشم زخم با آیه مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی‌گردد که به سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنّت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی‌شود.