آیه «و إن یکاد»

سؤال

آیا آیه و إن یکاد برای رفع چشم زخم است؟

آیه ۵۱ و ۵۲ سوره قلم به آیه «و إن یکاد» مشهور است و طبق باور عموم مردم، خواندن و داشتن این آیه برای رفع چشم زخم بکار برده می‌شود. در شأن نزول و مفهوم این آیه بین مفسران اختلاف است. عده‌ای عبارت «لیزلقونک بابصارهم» را اینطور معنا کرده‌اند که با چشمانشان تو را از پا درمی‌آورند و بعضی معنا کرده‌اند که تو را چشم می‌زنند. بیشتر مفسران قائل به این هستند که این آیه درباره چشم زخم است و معنای آیه این است که کافران نزدیک بود پیامبر(ص) را چشم بزنند. اما روایتی که این آیه را برای رفع چشم زخم مفید می داند معتبر نیست و از لحاظ سندی ضعیف شمرده می‌شود.

متن آیه

﴿ وَإِنْ يَكَادُ الَّذِينَ كَفَرُوا لَيُزْلِقُونَكَ بِأَبْصَارِهِمْ لَمَّا سَمِعُوا الذِّكْرَ وَيَقُولُونَ إِنَّهُ لَمَجْنُونٌ۝وَمَا هُوَ إِلَّا ذِكْرٌ لِلْعَالَمِينَ

و كافران چون قرآن را شنيدند نزديك بود كه تو را با چشمان خود به سر درآورند و مى‌گويند كه او ديوانه است، و حال آنكه قرآن براى جهانيان جز اندرزى نيست.

قلم:۵۱ ۵۲

﴾

تفسیر آیه

در تفسير اين آيه نظرات گوناگونى داده‏‌اند، اما بیشتر مفسران این آیه را دلیلی بر وجود چشم زخم دانسته‌اند:

۱. منظور اين است كه دشمنان به هنگامى كه آيات با عظمت قرآن را از تو می‌شنوند، به قدرى خشمگين و ناراحت می‌‏شوند، و با عداوت به تو نگاه می‌كنند كه گويى می‌خواهند تو را با چشمهاى خود بر زمين افكنند و نابود كنند! و در توضيح اين معنى جمعى افزوده‏‌اند كه آنها می‌‏خواهند از طريق چشم زدن كه بسيارى از مردم به آن عقيده دارند و می‌گويند در بعضى از چشمها اثر مرموزى نهفته است كه با يك نگاه مخصوص ممكن است طرف را بيمار يا هلاك كند، تو را از بين ببرند.

۲. بعضى ديگر گفته‌‏اند كه اين كنايه از نگاه‌هاى بسيار غضب‌‏آلود است مثل اينكه می‌‏گوئيم فلان كس آن چنان بد به من نگاه كرد كه گويى می‌خواست مرا با نگاهش بخورد يا بكشد!

۳. تفسير ديگرى براى اين آيه این است كه قرآن می‌خواهد تضاد عجيبى را كه در ميان گفته‌‏هاى دشمنان اسلام وجود داشت با اين بيان ظاهر سازد و آن اينكه: آنها وقتى آيات قرآن را می‌شنوند آن قدر مجذوب می‌شوند و در برابر آن اعجاب می‌‏كنند كه می‌خواهند تو را چشم بزنند (زيرا چشم زدن معمولا در برابر امورى است كه بسيار اعجاب‏‌انگيز می‌باشد) اما در عين حال می‌گويند: تو ديوانه‌‏اى‏.

معنای لیزلقونک بابصارهم

" لَيُزْلِقُونَكَ‏" از ماده "زلق" به معنى لغزيدن و بر زمين افتادن است و كنايه از هلاكت و نابودى می‌‏باشد.

علامه طباطبایی می‌گوید: «كلمه" زلق" به معناى زلل و لغزش است، و" ازلاق" به معناى ازلال، يعنى صرع است، و كنايه است از كشتن و هلاك كردن.»

امکان چشم زخم

مقالهٔ اصلی: چشم زخم

درباره اینکه چشم زدن وجود دارد یا نه بین مفسران اختلاف است. در تفاسیر، دلیلی عقلی برای رد آن ندیده‌اند و گرایش به واقعیت داشتن چشم زخم وجود دارد. علامه طباطبایی درباره چشم زخم می‌فرماید: «چشم زدن، خود نوعى از تاثيرات نفسانى است و دليلى عقلى بر نفى آن نداريم، بلكه حوادثى ديده شده كه با چشم زدن منطبق هست، و رواياتى هم بر طبق آن وارد شده، و با اين حال علت ندارد كه ما آن را انكار نموده بگوييم يك عقيده خرافى است.»

در تفسیر نمونه آمده است: «اين مساله از نظر عقلى امر محالى نيست، چه اينكه بسيارى از دانشمندان امروز معتقدند در بعضى از چشمها نيروى مغناطيسى خاصى نهفته شده كه كارايى زيادى دارد، حتى با تمرين و ممارست می‌‏توان آن را پرورش داد، خواب مغناطيسى از طريق همين نيروى مغناطيسى چشمها است.»

ابن سینا یقین به چشم زخم نداشته است و آن را از امور ظنی می دانسته اما ملاصدرا گفته است برخی نفوس در قوه وهمیه به حدی می رسند که می توانند در مواد دیگر اثر بگذارند و چشم زخم هم از همین مقوله است.

دفع چشم زخم با آیه و إن یکاد

روایتی مبنی بر اینکه پیامبر(ص) این آیه را برای رفع چشم زخم خوانده باشد وجود ندارد. در نقلى كه ابوالفتوح از كلبى درباره اين شأن نزول دارد، از قرائت اين آيه به وسيله پيامبر براى جلوگيرى از‌ تأثير چشم‌زخم مشركان سخنى به ميان نيامده‌ است.

شهید مطهری اینکه این آیه برای دفع چشم زخم باشد را رد می‌‌کند: «آیا آیه «وَ إِنْ یَكادُ اَلَّذِینَ كَفَرُوا لَیُزْلِقُونَكَ بِأَبْصارِهِمْ» خاصیت جلوگیری از چشم زخم دارد؟ ما تا حالا به مدركی (حدیثی، جمله ای) برخورد نكرده‌ایم كه دلالت كند و بگوید از این آیه برای چشم زخم استفاده كنید. اینكه چشم زخم حقیقت است یا نه، یك مسأله است (فرضاً حقیقت است ولو در بعضی از افراد) و اینكه این آیه برای دفع چشم زخم باشد مسأله ی دیگری است. چیزی كه از طرف پیغمبر یا ائمه به ما نرسیده باشد، از پیش خود نباید بتراشیم.»

ادعای دفع چشم زخم با آیه مذکور تنها به روایتی از حسن بصری بازمی‌گردد که به سبب ضعف سندی و رجالی، غیرمستند است ولی به رغم ضعف رجالی، روایت ایشان در تفاسیر اهل سنّت مورد توجه قرار گرفته، گسترش یافته و از این طریق به تفاسیر شیعه نیز انتقال یافته است. علاوه بر اینکه قبل از قرن ششم هجری قمری، اثری از این روایت در هیچ منبعی یافت نمی‌شود.