کلمه شیعه در قرآن

سؤال

آیا شیعه در قرآن کریم بار منفی دارد؟ معانی شیعه در قرآن را بفرمایید.

کلمه شیعه در قرآن، به معنای گروه و دسته و همچنین به معنای پیرو استفاده شده است. این کلمه در قرآن، گاه در معنای مثبت، مانند اینکه حضرت ابراهیم(ع) را به عنوان شیعه و پیرو حضرت نوح(ع) دانسته است و گاه منفی مانند افرادی که دین‌شان را پراکنده کرده و گروه گروه شدند؛ آمده است.

در برخی آیات تنها برای یادآوری برخی گروه‌ها استفاده شده و هیج معنای مثبت یا منفی از آن قصد نشده است. برای نمونه از اقوام گذشته با تعبیر امت‌ها (کلمه شِیَعِ جمع کلمه شیعه به معنای گروه‌ها و امت‌ها) یاد شده است.

معنای لغوی و اصطلاحی شیعه

شیعه در لغت به معنای مقدار، گروه و دسته، قوم، پیرو و دنباله رو می‌باشد. قومی که به یک امر و حقیقتی اتفاق نظر داشته باشند را شیعه گویند. اگر به پیروان اهل بیت(ع) هم شیعه گفته می‌شود، به خاطر این است که این‌ها گروهی هستند که از اندیشه‌های اهل بیت(ع) پیروی می‌کنند.

لفظ شیعه به مرور زمان در میان فرقه‌های اسلامی به گروهی که قائل به امامت اهل بیت معصومین هستند، اطلاق شده است. امروزه به آن عده از مسلمانان شیعه گفته می‌شود که به خلافت و امامت بلافصل علی(ع) معتقدند و بر این عقیده‌اند که جانشین پیامبر (ص)از طریق نص شرعی تعیین می‌شود.

اطلاق شیعه بر پیروان علی(ع) نخست، از طرف پیامبر اکرم (ص)صورت گرفته است. سیوطی(از علمای اهل سنت) از جابر بن عبدالله انصاری و ابن عباس و علی بن ابی‌طالب روایت کرده که پیامبر اکرم (ص)در تفسیر آیه‌: ﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾(بینه:۷) اشاره به علی کرده و فرمود: «تو و شیعیانت روز قیامت، رستگار خواهید بود.» در کتاب‌های اهل سنت آمده است: نزد رسول خدا(ص) بودیم که علی آمد؛ رسول خدا(ص) فرمود: قسم به خدایی که جانم در دست اوست این و شیعیانش در قیامت رستگارانند. خداوند این آیه را نازل کرد: ﴿إِنَّ الَّذينَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِكَ هُمْ خَيْرُ الْبَرِيَّةِ﴾(بینه:۷) اصحاب پیامبر(ص) هر وقت علی را می‌دیدند، می‌گفتند: «جاء خير البرية؛ بهترین مخلوقات خدا آمد.».

شیعه در قرآن

گروه و دسته

یکی از معانی عمده شیعه در قرآن به معنای دسته و گروه است، در این معنا، شیعه نه بار مثبت و نه بار منفی دارد. از جمله:

• ﴿قُلْ هُوَ الْقادِرُ عَلی أَنْ یَبْعَثَ عَلَیْکُمْ عَذاباً مِنْ فَوْقِکُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِکُمْ أَوْ یَلْبِسَکُمْ شِیَعاً؛ بگو: او قادر است که از بالا یا از زیر پای شما، عذابی بر شما بفرستد یا به صورت دسته‌های پراکنده شما را با هم بیامیزد﴾(انعام:۶۵)
• ﴿وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ فی شِیَعِ الْأَوَّلینَ؛ ما پیش از تو (نیز) پیامبرانی در میان امّت‌های نخستین فرستادیم.﴾(حجر:۱۰)
• ﴿ثُمَّ لَنَنْزِعَنَّ مِنْ کُلِّ شیعَه أَیُّهُمْ أَشَدُّ عَلَی الرَّحْمنِ عِتِیًّا؛ سپس از هر گروه و جمعیّتی، کسانی را که در برابر خداوند رحمان از همه سرکش‌تر بوده‌اند، جدا می‌کنیم.﴾(مریم:۶۹)
• ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِی الْأَرْضِ وَ جَعَلَ أَهْلَها شِیَعاً؛ فرعون در زمین برتری‌جویی کرد، و اهل آن را به گروه‌های مختلفی تقسیم نمود.﴾(قصص:۴)
• ﴿مِنَ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ؛ از کسانی که دین خود را پراکنده‌ساختند و به دسته‌ها و گروه‌ها تقسیم شدند! و (عجب این که) هر گروهی به آنچه نزد آنهاست (دلبسته و) خوشحالند!﴾(روم:۳۲)

پیرو

دومین کاربرد شیعه در قرآن به معنای پیرو، دنباله دار و کسی که از یک اندیشه ای خاصّ تبعیت می‌کند، است، بنابراین اگر از انسان کامل و خوب پیروی کند، شیعه معنای مثبتی پیدا می‌کند و اگر از ظالم پیروی کند معنای منفی خواهد داشت. و آیاتی این دسته را معرّفی می‌کند که عبارتند از:

• ﴿وَ إِنَّ مِنْ شیعَتِهِ لَإِبْراهیمَ؛ و از پیروان او ابراهیم بود﴾(صافات:۸۳) در این آیه حضرت ابراهیم(ع) یکی از شیعیان حضرت نوح(ع) می‌باشد.
• ﴿وَ دَخَلَ الْمَدینَه عَلی حینِ غَفْلَه مِنْ أَهْلِها فَوَجَدَ فیها رَجُلَیْنِ یَقْتَتِلانِ هذا مِنْ شیعَتِهِ وَ هذا مِنْ عَدُوِّهِ فَاسْتَغاثَهُ الَّذی مِنْ شیعَتِهِ عَلَی الَّذی مِنْ عَدُوِّهِ فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ قالَ هذا مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ إِنَّهُ عَدُوٌّ مُضِلٌّ مُبینٌ؛ او به هنگامی که اهل شهر در غفلت بودند وارد شهر شد ناگهان دو مرد را دید که به جنگ و نزاع مشغولند یکی از پیروان او بود (و از بنی اسرائیل)، و دیگری از دشمنانش، آن که از پیروان او بود در برابر دشمنش از وی تقاضای کمک نمود موسی مشت محکمی بر سینه او زد و کار او را ساخت (و بر زمین افتاد و مرد) موسی گفت: «این (نزاع شما) از عمل شیطان بود، که او دشمن و گمراه‌کننده آشکاری است»﴾(قصص:۱۵) در این آیه هم به پیرو حضرت موسی(ع) و هم به پیرو فرعون شیعه گفته شده است.
• ﴿وَ حیلَ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ ما یَشْتَهُونَ کَما فُعِلَ بِأَشْیاعِهِمْ مِنْ قَبْلُ إِنَّهُمْ کانُوا فی شَکٍّ مُریبٍ؛ (سرانجام) میان آنها و خواسته‌های شان جدایی افکنده شد، همان گونه که با پیروان (و هم‌مسلکان) آنها از قبل عمل شد، چرا که آن‌ها در شک و تردید بودند!﴾(سبا:۵۴)

پراکندگی و اختلاف در اندیشه‌ها

شیعه گاهی به معنای اختلاف پیدا کردن و پراکنده شدن در اندیشه‌هاست که مورد مذمت قرار گرفته است:

• ﴿إِنَّ الَّذینَ فَرَّقُوا دینَهُمْ وَ کانُوا شِیَعاً لَسْتَ مِنْهُمْ فی شَیْءٍ؛ کسانی که آیین خود را پراکنده‌ساختند، و به دسته‌های گوناگون (و مذاهب مختلف) تقسیم شدند، تو هیچ گونه رابطه‌ای با آن‌ها نداری!﴾(انعام:۱۵۹)

مطالعه بیشتر

• شیعه در اسلام، محمد حسین طباطبایی.
• شیعه در قرآن، امیر ظهیری.
• شيعه در پيشگاه قرآن و اهل‌بيت ترجمه جلد ۶۵ بحار الانوار از مجموعه ۱۱۰ جلدى طبق چاپ بيروت، ترجمه: على تهرانى.