علت سجده نکردن شیطان

سؤال

قرآن کریم سجده نکردن شیطان را به دو علت ذکر می‌کند: تکبر، یا این که شیطان خود را از عالین حساب کرده بود، منظور از عالین چیست؟

قرآن دلیل سجده شیطان(ابلیس) بر حضرت آدم(ع) را از قول خود او می‌آورد که همان تکبرورزیدن بود. خداوند از شیطان می‌پرسد چرا بر آدم سجده نکردی. آیا تکبر ورزیدی یا از برتری‌جویانی؟ شیطان جواب می‌دهد چون من از او بهتر هستم. من از آتش آفریده شدم و او از گِل.

در سوره حجر هم خداوند از شیطان می‌پرسد چرا از سجده‌کنندگان نیستی؟ و شیطان می‌گوید شایسته من نیست که به بشری که از گِل خشک و بدبو آفریده شده است سجده کنم.

عالین از علو به معنای بلندى، بالایی، برترى و رفعت شأن است. علو در قهر، غلبه و تكبّر استعمال مي‌شود. واژه عال و عالین در قرآن با صفات استکبار و ظلم مترادف شده است. معنای عالین، درباره ابلیس همان برتربینی است که ابلیس خود را از آدم بلندمرتبه می‌دانست. بلندمرتبه دانستن ابلیس خود را از شیطان از روی تکبرورزی بود.

چرایی سجده نکردن ابلیس بر آدم

قرآن دلیل سجده نکردن شیطان(ابلیس) بر حضرت آدم(ع) را از قول خود او می‌آورد که خداوند از شیطان می‌پرسد چرا بر آدم سجده نکردی. آیا تکبر ورزیدی یا از برتری‌جویانی: ﴿قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ﴾(ص:۷۵) شیطان جواب می‌دهد چون من از او بهتر هستم. من از آتش آفریده شدم و او از گِل:﴿قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ ۖ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ﴾(ص:۷۶)

در سوره حجر هم خداوند از شیطان می‌پرسد چرا از سجده‌کنندگان نیستی؟ و شیطان می‌گوید شایسته من نیست که به بشری که از گِل خشک و بدبو آفریده شده است سجده کنم: ﴿قالَ لَمْ أَكُنْ لِأَسْجُدَ لِبَشَرٍ خَلَقْتَهُ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ﴾(حجر:۳۳)

عالین در قرآن

عالین از علو به معنای بلندى، بالایی، برترى و رفعت شأن است. علو در قهر، غلبه و تكبّر استعمال مي‌شود.

واژه عال و عالین در قرآن با صفات استکبار و ظلم مترادف شده است.

• ﴿إِنَّ فِرْعَوْنَ عَلا فِي الْأَرْضِ‏؛ فرعون در زمين برترى‏‌جويى كرد.﴾(قصص:۴)
• ﴿وَ إِنَّ فِرْعَوْنَ لَعالٍ‏ فِي الْأَرْضِ وَ إِنَّهُ لَمِنَ الْمُسْرِفِينَ‏؛ و فرعون، برترى‏‌جويى در زمين داشت؛ و از اسراف‌كاران بود!﴾(يونس:۸۳)
• ﴿إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ مَلاَئِهِ فَاسْتَكْبَرُوا وَ كانُوا قَوْماً عالينَ؛ (موسی را)بسوى فرعون و اطرافيان اشرافى او(فرستادیم)؛ امّا آنها تكبّر كردند و آنها مردمى برترى‏جوى بودند﴾(مؤمنون:۴۶)
• ﴿مِنْ فِرْعَوْنَ إِنَّهُ كانَ عالِياً مِنَ الْمُسْرِفينَ؛ از فرعون كه مردى متكبر و از اسرافكاران بود﴾(دخان:۳۱)

در باره ابلیس هم به همین معناست که ابلیس تکبرورزیده و با سجده نکردن بر خویشتن ستم کرد: ﴿قالَ يا إِبْليسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ؛ گفت: اى ابليس! چه چيز مانع تو شد كه بر مخلوقى كه با قدرت خود او را آفريدم سجده كنى؟! آيا تكبّر كردى يا از برترين‌ها بودى؟!﴾(ص:۷۵)

جمله‏: ﴿أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالينَ﴾(ص:۷۵) استفهامى است توبيخى، معنايش اين است كه آيا سجده نكردنت از اين بابت است كه عارت مى‌‏شد و خود را از اين كار بزرگ‌تر مى‏‌دانستى؟ يا اينكه به راستى شان تو اجل از اين عمل بود و تو از كسانى بودى كه قدر و منزلت‌شان بالاتر از آن است كه مامور به سجده بر آدم شوند؟