اعتبار نهج البلاغه
بین زمان حیات علی بن ابی‌طالب(ع) و تدوین کتاب نهج البلاغه حدود سه و نیم قرن فاصله است، چگونه ممکن است با این همه فاصله تمامی آن کلمات صحیح باشد و کم و زیاد نشده باشد؟
فاصله میان زمان حیات امام علی(ع) و زمان تدوین نهج البلاغه خدشه‌ای بر صحیح و مستند بودن این سخنان وارد نمی‌کند. همچنین دلیلی بر کم و زیاد شدن سخنان آن حضرت نیست. نهج البلاغه نوشته سید رضی نیست بلکه آن را از منابع پیش از خود جمع‌آوری کرده است. سید رضی در این کتاب در صدد گرداوری سخنان بلیغ بوده، در نتیجه حتی بخش‌هایی از بعضی از خطبه‌ها را حذف کرده است و نهج البلاغه در بر گیرنده تمام سخنان امام علی(ع) نیست.
دلیل این که سید رضی منابع سخنان را ذکر نکرده است این بوده که نسبت به صدور این سخنان از امام علی(ع) یقین داشته است. کتاب‌هایی در مورد منابع نهج البلاغه نوشته شده است. همچنین کتاب‌هایی برای اضافه کردن بخش‌های حذف شده خطبه‌ها و نامه‌های نهج البلاغه نوشته شده است که با عنوان «مستدرک نهج البلاغه» در دسترس هستند.
از منظر سبک‌شناسی نیز در صورت بررسی ادبی و بلاغی نهج البلاغه معلوم می‌شود که تمام این سخنان در اوج فصاحت و بلاغت قرار دارند و از یک فرد صادر شده‌اند. و از آن جا که به یقین قسمت‌هایی از این سخنان از امام علی(ع) هستند می‌توان نتیجه گرفت که تمام نهج البلاغه سخنان امام علی(ع) است.
منابع نهج البلاغه
خطبه‌ها، نامه‌ها و کلمات قصار امام علی(ع) پیش از تولد سید رضی در منابع فراوانی ثبت و ضبط شده بوده است، منابعی که شخصیت‌های عالم و مورد وثوق آنها را گرد آورده بودند.[۱]
اگر سید رضی مصادر این سخنان را در نهج البلاغه ذکر نکرده است به این دلیل بوده که وی به فراوانی منابع و مصادر سخنان امام علی(ع) و صدور این سخنان از امام علی(ع) یقین داشته است. اما در مواردی که به یقین نرسیده، و نسبت به خطبه‌ها، نامه‌ها یا حکمت‌هایی که چنین یقینی برایش حاصل نگشته بوده، مصادر و اسانید آنها را ذکر کرده است. از جمله در برخی از سخنان آن حضرت به مصادری مانند، «کتاب البیان و التبیین» عمرو بن بحر جاحظ؛ کتاب «المختضب» اثر مبرد؛ «الجَمَل» اثر واقدی، اشاره کرده است.[۲]
در سال‌های اخیر برای یافتن مصادر کلمات امام علی(ع) در نهج البلاغه تلاش‌هایی صورت گرفته و منابع آن سخنان را نشان داده‌اند. کتاب‌های زیر نمونه‌هایی از این تلاش‌ها است:
- مصادر نهج البلاغه، ضمیمه کتاب ماهو نهج البلاغه، هبه الدین شهرستانی.
- مدارک نهج البلاغه، هادی آل کاشف الغطاء.
- استناد نهج البلاغه، امتیاز علی خان عرشی رامپوری هندی.
- مصادر نهج البلاغه و اسانیده، عبدالزهراء الحسینی الخطیب.
- نهج البلاغه توثیقه و نسبته الی الامام علی(ع)، دکتر حامد حنفی.[۳]
طبق تحقیقات انجام شده در این زمینه معلوم شده است که ۸۷ خطبه و ۵۰ نامه و ۱۴۴ حکمت در منابع معتبر اهل سنت پیش از سید رضی، ۳۷خطبه و ۷ نامه و ۴۶ حکمت در منابع شیعی پیش از رضی، ۵ خطبه و ۴ نامه و ۱۰۰ حکمت از منابع شیعی پس از سید رضی ولی بدون استناد به او، و ۳ خطبه، ۱ نامه، و ۴۰ حکمت در منابع سنی هم عصر و پس از سید رضی، نقل شده بوده است.[۴]
از سوی دیگر چون مرحوم سید رضی در صدد جمع‌آوری سخنان بلیغ بوده، بخش‌های بعضی از خطبه‌ها را حذف کرده است و بعضی‌ها را نیاورده است لذا برخی از نویسندگان به تکمیل آن پرداختند و آثاری به صورت «مستدرک نهج البلاغه» تدوین گشت، علاوه آن که همه خطبه‌ها و نامه‌ها را با سند ذکر کرده‌اند، و یقین به صدور هر سخن باید بررسی سندی شود.
سبک‌شناسی
علاوه بر مطالب فوق باید افزود که یکی از راه‌های شناخت کلام شخصیت‌های برجسته دینی و تاریخی، شناسایی سخنان آنها از نوع سبک و سیاق کلام آنان و درجه فصاحت و بلاغت سخنان آنها است. با این حساب اگر کسی در نهج البلاغه نیک بیاندیشد، آن را دارای یک اسلوب ویژه، و از حیث فصاحت و بلاغت در اوج، خواهد دید و به یقینی در می‌یابد که تمامی این سخنان از یک شخص صادر شده است و از آن جایی که به تواتر و به صورت یقین انتساب برخی از سخنان آن به امام علی(ع) روشن است، معلوم می‌گردد که کل نهج البلاغه سخنان علی(ع) است.[۵]
منابع
- ↑ محمد تقی جعفری، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران، چ دوم، ۱۳۵۸، ص۳۰۳.
- ↑ سبحانی، جعفر شیخ، تفسیر نهج البلاغه، قم، امام صادق(ع)، تهران، ص۳۰–۳۱.
- ↑ جعفری، محمد مهدی، آشنایی با نهج البلاغه، تهران، امیرکبیر، چاپ اول، ۱۳۶۴، ص۸۴–۸۵.
- ↑ جعفری، محمد مهدی، پژوهشی در اسناد و مدارک نهج البلاغه، انتشارات قلم، ۱۳۵۶، ص۲۰۳.
- ↑ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲، ص۵۴۶.