حدیث «برابری ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم و زیارت امام حسین»

سؤال

آیا سند حدیث برابر بودن پاداش زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع) معتبر است؟ این روایت از امام هادی(ع) نقل شده، آیا درگذشت عبدالعظیم حسنی پس از شهادت امام هادی(ع) بوده است؟ در این صورت چگونه محتوای این روایت قابل پذیرش است؟

ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم

مضمون حدیث برابر بودن ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و زیارت امام حسین(ع)
اطلاعات حدیث
موضوع	برابری ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)
به نقل از	امام هادی(ع)
روایات مشابه	حدیث برابر بودن ثواب دیدار دوستان اهل بیت(ع) با زیارت اهل بیت(ع)
راویان
راوی اصلی	مجهول
دیگر راویان	محمد بن یحیی عطار
سند
اعتبار سند	مرسل، ضعیف
منابع شیعه	ثواب الاعمال، کامل الزیارات
توضیحات	پذیرفته شدن حدیث توسط علامه مجلسی و ملاصدرا

درگاه‌ها

حدیث برابر بودن ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)، در کتاب‌های ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق و کامل الزیارات نوشته ابن قولویه ذکر شده و از نظر سند ضعیف است. دلیل ضعف آن ذکر نشدن نام یکی از راویان، در سلسه سند است. با این همه، قرینه‌هایی وجود دارد که ضعف سند را کاهش می‌دهد؛ مانند اینکه برخی از عالمان شیعه روایت را تلقی به قبول کرده‌اند. همچنین در روایتی دیگر، ثواب دیدار دوستانِ صالحِ اهل بیت(ع) مانند زیارت اهل بیت(ع) دانسته شده، که محتوای این روایت را تأیید می‌کند.

تاریخ وفات عبدالعظیم حسنی نیز مورد اختلاف است برخی آنرا پس از شهادت امام هادی(ع) دانسته و بر اساس آن، روایت را نادرست دانسته‌اند. استدلال آنها ذکر نام عبدالعظیم حسنی بین اصحاب امام حسن عسکری(ع) است، اما برخی دیگر این استدلال را رد کرده و عبدالعظیم را از اصحاب امام حسن عسکری(ع) ندانسته‌اند؛ با این همه، تعیین تاریخ دقیق وفات حضرت عبدالعظیم ممکن نیست.

آشنایی اجمالی

مقالهٔ اصلی: حضرت عبدالعظیم حسنی

حضرت عبدالعظیم حسنی یکی از محدثین جلیل القدری است که شرافت نَسَب را با فضیلت علم و تقوی به هم آمیخته است. وی سیدی شریف و بزرگوار، از مشایخ حدیث و از زهاد و عبّاد زمان خود بود. نسب آن حضرت با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) منتهی می‌شود.

درباره شخصیت ایشان چنین آمده است: «در عبادت حضرت عبدالعظیم رسیده است که در مدت عمر شریفش بیشتر روزها، بلکه غالب ایام را روزه و شب‌ها را به عبادت و ستایش خداوند متعال می‌گذرانید». ایشان نسبت به ائمه(ع) اخلاص و اعتقاد کاملی داشته و به محضر سه نفر از ائمه معصومین(ع) رسیده و از آن بزرگواران نقل حدیث کرده است. از روایات به‌صورت واضح استفاده می‌شود که وی مورد علاقه و اطمینان حضرات ائمه اطهار(ع) بوده است. در پیامی که امام رضا(ع) برای شیعیان فرستاده‌اند و حدیث «عرض دین» که در خدمت امام هادی(ع) بودند و تصدیق اعتقادات حضرت عبدالعظیم توسط ایشان، شاهدی روشن بر ایمان و قداست و عقیده ثابت او به ائمه اطهار(ع) و مذهب جعفری می‌باشد.

ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم

از سوی امام معصوم(ع) برای اصلِ زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) توصیه شده است. در بیانی محدث قمی از امام معصوم(ع) پاداش زیارت حضرت عبدالعظیم را بهشت روایت می‌کند. در روایتی دیگر ابن قولویه قمی در کامل الزیارات، از قول مردی از «ری» روایت کرده است که: من به هنگام بازگشت از کربلاء در شهر سامراء به حضور امام هادی(ع) رسیدم و آن حضرت فرمود: کجا بوده‌ای؟ گفتم: از زیارت حضرت سید الشهدا(ع) بر می‌گردم. آن حضرت فرمود: {{عربی|اَما انَّکَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدُالْعَظیم عنْدَکُمْ، لَکُنْتَ کَمَنْ زارَ الْحُسَیْنَ(ع)؛ اما اگر تو قبر حضرت عبدالعظیم را که نزد خود شماست زیارت می‌کردی، مثل کسی بودی که امام حسین(ع) را زیارت کرده باشد.

در روایت دیگری آمده است که شیعه‌ای از شهر ری نزد امام هادی(ع) رفت. او در پاسخ به سؤال امام که کجا بوده، گفت به زیارت امام حسین(ع) رفته بود. امام به او می‌گوید: «أَمَا إِنَّكَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِيمِ عِنْدَكُمْ لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ؛ اگر قبر عبدالعظیم را که در جوار شماست، زیارت کنید، مانند آن است که قبر حسین(ع) را زیارت کرده باشید»

بررسی سند

روایتِ همانندی ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)، در دو کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق) و کامل الزیارات نوشته ابن قولویه (درگذشت ۳۶۸ق) آمده است.

ضعف سند

شیخ صدوق و ابن قولویه این روایت را با دو سند متفاوت، ولی هر دو از محمد بن یحیی العطار و او از یکی از اهالی ری، از امام هادی(ع) نقل کرده‌اند. در هر دو سند، نام فردی که از امام(ع) حدیث را نقل کرده ذکر نشده است؛ بنابراین روایت مرسل و ضعیف است.

قرینه‌های تقویت کننده ضعف سند

برای تقویت ضعف سند این روایت، قرینه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها چنین است:

1. راوی اصلی حدیث، محمد بن یحیی، از استادان شیخ کلینی است که رجال‌شناسان شیعه او را به بزرگی یاد کرده و به وثاقت، راستگویی، علم و تقوا ستوده‌اند. بنابراین گذشتن از این روایت اگر چه از فردی مجهول روایت شده، آسان نیست.
2. برخی از عالمان شیعه مانند محمد تقی مجلسی و ملاصدرا این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند. این تلقی به قبول با آگاهی از ضعف سند، قرینه‌ای است که از ضعف سند می‌کاهد.
3. بر اساس روایتی که شیخ صدوق در کتاب من لا یحضره الفقیه ذکر کرده، به کسی که توانایی زیارت و دیدار اهل بیت(ع) را ندارد، سفارش شده به دیدار دوستان صالح اهل بیت(ع) برود؛ زیرا برای او ثوابی همانند ثواب زیارت اهل بیت(ع) نوشته می‌شود. این حدیث در کتاب کامل الزیارات نیز، نقل شده است. محمد تقی مجلسی این روایت را مانندِ صحیح دانسته است.
4. برخی هم گفته‌اند ظاهر امر چنین حکایت می‌کند که این مرد رازی به زیارت عبدالعظیم نمی‌رفته است و یا از مقام و فضل او آگاه نبوده، و وی را آن طور که باید بشناسد نمی‌شناخته است؛ لذا امام هادی(ع) به این وسیله خواسته است مقام و منزلت عبدالعظیم را به وی بشناساند، و شخصیت معنوی او را به وی معرفی نماید، تا او و دیگران متوجه موقعیت و شخصیت آن محدث بزرگوار بشوند و به زیارت قبر او بروند.

اختلاف در زمان درگذشت عبدالعظیم حسنی

تاریخ وفات عبدالعظیم حسنی مورد اختلاف است. آقابزرگ تهرانی تاریخ وفات او را ۱۵ شوال ۲۵۲ق ثبت کرده است. در این صورت، تاریخ درگذشت وی پیش از شهادت امام هادی(ع) (۲۵۴ق) بوده است.

رضا استادی استاد و پژوهشگر شیعه، درگذشت عبدالعظیم حسنی را در صورت اعتماد به روایت کامل الزیارات و ثواب الاعمال، قبل از شهادت امام هادی(ع) دانسته است. به گفته وی دلیلی برای تعیین تاریخ دقیق وفات او وجود ندارد. او تاریخ‌هایی مانند ۲۵۰ق یا دو سال قبل از شهادت امام هادی(ع) یا در سال شهادت امام هادی(ع) را نپذیرفته است.

به باور برخی، تاریخ درگذشت عبدالعظیم حسنی پس از شهادت امام هادی(ع) بوده است؛ زیرا برخی از کتاب‌های رجالی او را از اصحاب امام حسن عسکری(ع) معرفی کرده‌اند. رضا استادی این استدلال را رد کرده؛ زیرا به اعتقاد وی عبدالعظیم از اصحاب امام حسن عسکری(ع) نبوده و هیچ روایتی از وی نقل نکرده است. به گفته وی ممکن است دلیل اشتباه برخی از رجال‌شناسان، استفاده شدن از لقب عسکری برای امام هادی(ع) در برخی روایات باشد.