تشنگی امام حسین(ع) و همراهانش در کربلا
پس از هفتم محرم، وضعیت آب در خیمه‌های امام حسین(ع) چگونه بوده است؟
تشنگی امام حسین(ع) و همراهانش در کربلا از حقایق تاریخی و مؤثر در واقعه کربلا برشمرده شده چنان که دیگر وقایع این رخداد را تحت تأثیر خود قرار داده است. در واقعه کربلا، اهمیت آب در چنان بوده که حتى نزاع بر سر آن چند روزى قبل از عاشورا آغاز شده و تا پایان جنگ در روز عاشورا ادامه داشته است. بنا بر منابع تاریخی، منع آب از سوی سپاه کوفه به‌عنوان یک استراتژی نظامی از همان ابتدای ماجرای کربلا در دستورکار قرار گرفته بوده است.
پس از منع آب از سوی سپاه کوفه، امام حسین(ع) و یارانش از راه‌های گوناگون تلاش کردند تا به آب دسترسی پیدا کنند؛ حفر چاه و تلاش برای دسترسی به شریعه فرات با جنگیدن از جمله این راه‌ها بوده است. در متون تاریخی مربوط به حادثه کربلا، امام حسین(ع) و خاندان و یارانش بارها بر کمبود آب و تشنگی اشاره کرده‌اند و در پی رفع آن بوده‌اند. در روایاتی از معصومان(ع) هم به تشنگی امام حسین(ع)، خاندان و یارانش در جریان واقعه عاشورا اشاره شده است.
جایگاه و سابقه
در منابع تاریخی، تشنگی کاروان امام حسین(ع) و منع آب از سوی دشمنان آنها از حقایق تاریخی و از مسائل جدی آن رخداد برشمرده شده است.[۱] از نظر محققان، در واقعه کربلا، نبود آب و تشنگى از اهمیتی ویژه‌اى برخوردار بوده، چنان که تا حدى دیگر وقایع این رخداد را تحت تأثیر خود قرار داده و بخش قابل توجهى از گفتوگوهای میان دو سپاه بر سر آب بوده است. اهمیت آب در کربلا چنان بوده که حتى نزاع بر سر آن چند روزى قبل از عاشورا آغاز شده و تا پایان جنگ در روز عاشورا ادامه داشته است.[۲]
در واقعه کربلا، از آب به‌عنوان حربه‌ای نظامی از سوی لشکریان کوفه علیه کاروان امام حسین(ع) استفاده شد.[۳] استفاده از آب به عنوان حربه نظامی در برخی درگیری‌های تاریخ اسلام، از جمله در جریان جنگ بدر[۴]، در رخداد محاصره خانه خلیفه سوم[۵] و در جریان جنگ صفین[۶]، سابقه داشته است. در جریان واقعه کربلا عمر بن سعد، به دستور ابن‌زیاد، آب را بر امام حسین(ع)، یاران و خانواده‌اش بست.[۷] این در حالی بود که پیش از آن امام حسین(ع)، در جریان روبه‌رویی با سپاه حر بن یزید ریاحی به سپاهیان تشنه او با دست خود آب نوشانده بود.[۸]
روند تاریخی منع آب در کربلا
بنا بر منابع تاریخی، منع آب از سوی عبیدالله بن زیاد به‌عنوان یک استراتژی نظامی از همان ابتدای ماجرای کربلا در دستورکار قرار گرفته بود. ابن‌زیاد در نامه‌ای به حر بن یزید ریاحی، به عنوان فرمانده اولین سپاهی که با کاروان امام حسین(ع) رو‌به‌رو شد، به او دستور می‌دهد تا کار را بر امام حسین(ع) تنگ بگیرد و کاروان امام(ع) را در بیابان بی آب و آبادی فرود آورد.[۹]
همچنین، شمر بن ذی‌الجوشن، نامه‌ای از ابن‌زیاد به عمر بن سعد رساند که در آن ابن‌زیاد دستور داده بود که سپاه ابن‌سعد، با رسیدن نامه، از دسترسی امام حسین(ع) به فرات مانع شوند.[۱۰] براساس این دستور، عمر بن سعد، عمرو بن حجاج زبیدی را با پانصد سوار مأمور کرد تا آب فرات را بر امام حسین(ع) و همراهانش ببندد و از شریعه مراقبت کند.[۱۱] دستور این نامه از سه روز قبل از واقعه عاشورا از سوی سپاه عمر بن سعد به اجرا درآمد.[۱۲]
در نقلی دیگر آمده که عمر بن سعد، طی نامه‌ای، سپاه عمرو بن حجاج را مأمور کرد تا از بهره‌برداری آب از چاه‌هایی که امام(ع) و یارانش برای برداشت از آب فرات حفر کرده بودند جلوگیری کند. ابن‌سعد در این نامه دستور می‌دهد تا نگذارند حتی قطره‌ای از آب فرات به کاروان امام حسین(ع) برسد.[۱۳]
تلاش امام حسین(ع) و یارانش برای دستیابی به آب
پس از منع آب از سوی سپاه کوفه، امام حسین(ع) و یارانش از راه‌های گوناگون تلاش کردند تا به آب دسترسی پیدا کنند؛ از جمله در روایتی کرامت‌آمیز آمده امام حسین(ع) به پشت خیمه‌های زنان رفت و به فاصله نوزده قدم از آن خیمه‌ها زمین را کند. در اثر آن آب گوارا و شیرینی پیدا شد که همگی از آن نوشیدند و مشک‌ها را پر کردند. سپس آب فرو رفت و دیگر اثری از آن دیده نشد.[۱۴] همچنین، در نقلی دیگر آمده که امام(ع) و یارانش برای دسترسی به آبْ چاه‌هایی حفر کردند.[۱۵]
از دیگر راه‌هایی که امام(ع) و یارانش برای دسترسی به آب از آن استفاده کردند، رفتن به شریعه فرات و درگیرشدن با محافظان آن و غلبه بر آنان و آوردن آب بود؛ از جمله یک بار حضرت علی اکبر(ع) با تعدادی از یارانش به شریعه دست یافت و آب آورد.[۱۶] همچنین، به دستور امام حسین(ع) در عصر تاسوعا حضرت عباس(ع) با نافع بن هلال جملی، به همراه ۳۰ نفر سواره و ۲۰ نفر پیاده، بیست مشک آب را شبانه از شریعه فرات پس از درگیری با محافظان شریعه پر کردند و به خیمه‌ها رساندند.[۱۷] نوبت دیگری که حضرت عباس(ع) برای آوردن آب از شریعه حرکت کرد منجر به شهادت او شد.[۱۸]
آثار کمبود آب در سپاه امام حسین(ع)
با آغاز منع آب از سوی سپاه کوفه، کوفیان سعی می‌کردند در محاورات خود با یاران امام حسین(ع) بر این موضوع تأکید کنند و آب را دور از دسترس امام(ع) و یارانش قلمداد کنند.[۱۹] در میان گفتوگوهای یاران امام حسین(ع) با سپاهیان کوفه برای اتمام حجت، بر وضعیت زنان و کودکان کاروان امام حسین(ع) در اثر بی آبی اشاره شده و منع آب از سوی کوفیان تقبیح شده است.[۲۰]
نقل‌هایی درباره تشنگی زنان و کودکان کاروان امام حسین(ع) در جریان عاشورا وجود دارد؛ از جمله در گفت‌و‌گویی میان امام حسین(ع) و حضرت علی اکبر(ع)، پس از یکی از جنگ‌های حضرت علی اکبر(ع)، او از آزاری که از تشنگی می‌بیند به پدرش شکایت می‌کند.[۲۱] همچنین، کشته‌شدن طفل شیرخوار امام حسین(ع) پس از درخواست امام(ع) از سپاه کوفه برای سیراب‌کردن او رخ می‌دهد؛ در منابع آمده که امام(ع) درباره وضعیت فرزند شیرخوار خود به کوفیان می‌گوید که او از تشنگی به خود می‌پیچد.[۲۲] همچنین، زمانی که حضرت عباس(ع) از امام حسین(ع) برای رفتن به جنگ اجازه می‌خواهد، امام(ع) از او می‌خواهد که برای کودکان تشنه‌آب فراهم کند.[۲۳] به نقل از منابع، ناله‌های کودکان تشنه حضرت عباس(ع) را در آب‌آوردن به جای جنگیدن مصمم می‌کند.[۲۴] نیز نقل شده که امام حسین(ع) از شدت تشنگی در هنگام نبرد در روز عاشورا آسمان را به شکل دود می‌دیده است.[۲۵]
تشنگی در کربلا از زبان معصومان(ع)
در روایات معصومان(ع) به تشنگی امام حسین(ع)، خاندان و یارانش در جریان واقعه عاشورا اشاره شده است؛ از جمله:
- از پیامبر(ص) نقل شده که به حضرت فاطمه(س) گفت: جبرئیل بر من وارد شد و من را به دو فرزند از تو بشارت داد؛ سپس به من تعزیت گفت درباره یکی از آن دو و من دانستم که او تشنه و غریب کشته می‌شود.[۲۶]
- در جریان نبرد صفین، پس از اینکه امام حسین(ع) به دستور پدرش برای سپاهیان کوفه آب مهیا کرد، امام علی(ع) گریست. او دلیل گریه خود را چنین برشمرد: به یاد آوردم که فرزندم حسین(ع) در سرزمین کربلا تشنه‌لب کشته می‌شود.[۲۷]
- امام سجاد(ع) بنا بر نقلی در هنگام دفن امام حسین(ع) بر روی خاک قبر امام(ع) با انگشتان خود چنین نوشت: «هذا قَبرُ حُسَینِ بنِ عَلی بنِ أبی‌طالِبٍ الَّذی قَتَلُوهُ عَطشاناً غَریباً؛ این قبر حسین بن علی بن ابی‌طالب است که او را غریبانه و تشنه‌لب کشتند».[۲۸]
- امام محمدباقر(ع): «إِنَّ الْحُسَيْنَ صَاحِبَ كَرْبَلَاءَ قُتِلَ مَظْلُوماً مَكْرُوباً عَطْشَاناً لَهْفَاناً...؛ حسین(ع) شهید کربلا در حالی کشته شد که مظلوم و اندوهگین و تشنه و ستمدیده بود...».[۲۹]
- امام صادق(ع) از قول جد خود امام سجاد(ع) امام حسین(ع) را کشته‌شده‌ای تشنه‌لب خوانده است.[۳۰]
- امام زمان(ع) در زیارت ناحیه مقدسه از منع‌شدن امام حسین(ع) از آب و تشنگی او یادکرده است.[۳۱]
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، محمد بن علی، الفتوح، تحقیق علی شیری، دار الأضواء، ۱۴۱۱ق، ج۵، ص۹۲؛ نیز: مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۱۷.
- ↑ فروغی ابری، اصغر، «مسئله آب در کربلا»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۲ش، ص۱۳۳.
- ↑ فروغی ابری، «مسئله آب در کربلا»، ص۱۳۴.
- ↑ ابن اثیر، ابوالحسن علی بن محمد، الكامل فی التاريخ، بیروت، دار صادر و دار بیروت، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ ابن اثیر، الكامل فی التاريخ، بیروت، ج۳، ص۱۷۲.
- ↑ منقری، نصر بن مزاحم، وقعة الصفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، المؤسسة العربیة الحدیثة، ۱۳۸۲ق، ص۱۶۰-۱۶۲.
- ↑ طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری (تاريخ الامم والملوک)، لیدن هلند، مطبعه بریل، ۱۸۷۹م، ج۴، ص۳۱۱.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۰۲.
- ↑ بلاذری، أحمد بن يحيى، جمل من أنساب الأشراف، تحقيق محمدباقر المحمودی، بيروت، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۳۹۸ق، ج۳، ص۱۷۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۱۱.
- ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل خوارزمی، تحقیق شیخ محمد سماوی، بی‌جا، انتشارات انوار الهدی، ۱۴۲۳ق، ج۱، ص۳۴۷.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۱۲.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۵، ص۹۱.
- ↑ خوارزمی، مقتل خوارزمی، ج۱، ص۳۴۶.
- ↑ ابن‌اعثم کوفی، الفتوح، ج۵، ص۹۱.
- ↑ صدوق، محمد بن علی، الامالی، قم، مؤسسة البعثة، ۱۴۱۷ق، ص۲۲۱.
- ↑ ابی‌‌مخنف، لوط بن یحیی، وقعة الطف، تحقیق محمدهادی اليوسفی الغروی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹۱.
- ↑ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، نجف، مطبعة الحیدریة ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۲۵۶.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، ج۴، ص۳۱۲.
- ↑ بلاذری، انساب الاشراف، ج۳، ص۱۸۹.
- ↑ سید ابن‌طاووس،علی بن موسی، اللهوف فی قتلی الطفوف، تهران، نشر جهان، ۱۳۴۸ش، ص۱۱۳.
- ↑ سید ابن‌طاووس، اللهوف، ص۱۶۹.
- ↑ مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق، ج۴۱، ص۴۵.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۱، ص۴۵.
- ↑ عطاردی، عزیزالله، مسند الإمام الشهيد أبی‌‌عبدالله الحسين بن علی(ع)، تهران، انتشارات عطارد، ۱۳۷۶ش، ج۱، ص۲۱۴.
- ↑ طبری صغیر، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، قم، مؤسسة البعثة، ج۱، ص۱۰۲.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۴۴، ص۲۶۶.
- ↑ بهبهانی، محمدباقر بن عبدالکریم، الدمعة الساکبة فی أحوال النبی(ص) و العترة الطاهرة، بیروت، مکتبة العلوم العامة، ۱۴۰۸-۱۴۰۹ق، ج۵، ص۱۳.
- ↑ ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضوية، ۱۳۵۶ق، ج۱، ص۱۶۸.
- ↑ سید ابن‌طاووس، اللهوف، ص۱۲۱.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۱، ص۱۲۱.