سند روایت عزاداری جغد

سؤال

آیا روایتی که درباره عزاداری «جغد» برای امام حسین(ع) آمده، صحیح و معتبر است؟

پاسخ اجمالی: هر چند این روایات از دیدگاه علم رجال قابل استناد نیستند، اما عزاداری حیوانات از نگاه علم و عقل پذیرفتنی است؛ زیرا علم روز ثابت می‌کند که حیوانات نیز دارای درک و شعور هستند و هر موجود دارای درک و شعور می‌تواند بر مصیبتی عزادار باشد؛ از دیدگاه قرآن کریم نیز حیوانات مکلف و مسئول‌اند و در قیامت محشور خواهند شد. پاسخ تفصیلی: در روایاتی آمده است که حیوانات هم همانند انسان‌ها عزاداری می‌کنند و اینگونه روایات می‌تواند گویای این حقیقت باشد که همانگونه که موجودات دارای شعور، مکلف هستند و در قیامت هم محشور خواهند شد، این موجودات می‌توانند در مصیبت اولیای الهی نیز عزادار باشند و با عقل سلیم نیز سازگاری دارد و علم نیز وجود احساس و عواطفی مانند غم و شادی را در حیوانات اثبات کرده است؛ از جمله این روایات، چهار روایت در کامل الزیارات است که درباره عزاداری جغد برای ابا عبد الله الحسین (سلام الله علیه) می‌باشند: حدیث اوّل: محمّد بن الحسین بن احمد بن ولید و جماعتی از اساتیدم از سعد بن عبد اللَّه از محمّد بن عیسی بن عبید از صفوان بن یحیی از حسین بن ابی غندر که گفت: امام صادق (علیه السّلام) درباره جغد فرمود: آیا احدی از شما آن را در روز دیده است؟ عرض شد: خیر. حضرت فرمود: جهتش آنست که وقتی امام حسین شهید شد این حیوان قسم خورد که در آبادی سکنا نکرده و منزلش تنها در خرابه‌ها باشد، پس پیوسته در روز صائم و حزین است تا شب فرا برسد و وقتی شب درآمد از ابتداء آن تا صبح بر مصیبت حضرت امام حسین زمزمه و نوحه‌سرائی و مرثیه‌خوانی می‌کند. سند حدیث: در سند این روایت محمد بن عیسی بن عبید آمده که هر چند نجاشی وی را ثقه دانسته، اما شیخ طوسی و ابن داود، محمد بن عیسی را ضعیف و غالی و احادیثش را غیرقابل استناد می‌دانند. حسین بن ابی غندر نیز به صراحت توثیق نشده و فقط نامش آمده است. حدیث دوّم: حکیم بن داود بن حکیم از سلمه بن ابی الخطّاب از حسین بن علی بن صاعد بربری که متصدّی قبر حضرت امام رضا (علیه السّلام) بود نقل کرده که وی گفت: پدرم برای من نقل نمود که حضرت رضا فرمود: این جغد را می‌بینی؟ مردم چه می‌گویند؟ عرض کردم: فدایت شوم آمده‌ایم که از شما بپرسیم. حضرت فرمودند: این جغد در عصر جدّم رسول خدا در قصرها و خانه‌ها سکنی داشت و هر وقت مردم مشغول خوردن طعام بودند این حیوان پر می‌زد و در مقابل ایشان خود را می‌رساند و مردم طعام و غذا جلویش می‌ریختند و این حیوان طعام خورده و از آب خود را سیراب می‌کرد و سپس به منزلش برمی‌گشت ولی هنگامی که حضرت حسین بن علی شهید شد، از شهر و آبادی خارج گشت و در خرابه‌ها، کوه‌ها و بیابان‌ها مکان گرفت و گفت: شما بد امّتی هستید! پسر دختر پیامبر خود را کشتید و من به نسبت به نفس خود از شما در امان نیستم. سند حدیث: حکیم بن داود در کتب رجالی مجهول است، سلمه بن ابی الخطاب تضعیف شده است، حسین بن علی بن صاعد و پدرش (علی بن صاعد) نیز مجهول هستند. حدیث سوّم: محمّد بن جعفر رزّاز از دائی خود محمّد بن الحسین بن ابی الخطّاب از حسن بن علیّ بن فضّال از شخصی از امام صادق (علیه السّلام) نقل کرد که امام فرمود: جغد در روز صائم است و وقتی افطار نمود قلبش در مصائب حضرت حسین بن علی محزون و افسرده می‌شود تا صبح فرا برسد. سند حدیث: حسن بن علی بن فضال فطحی مذهب است و روایت را از شخصی نقل می‌کند که معلوم نیست کیست و آیا ثقه بود یا نه؛ بنابراین این روایت مرفوعه است. حدیث چهارم: علی بن الحسین بن موسی از سعد بن عبد اللَّه از موسی بن عمر از حسن بن علی میثمی نقل کرده که امام صادق (علیه السّلام) به شخصی به نام یعقوب فرمود: آیا تا به حال دیده‌ای که جغدی در روز آواز بخواند؟ گفت: خیر. حضرت فرمود: می‌دانی چرا؟ عرض کرد: خیر. امام فرمود: برای اینکه در طول روز این حیوان صائم بوده و وقتی شب فرا رسد افطار کرده و از آنچه خداوند منّان روزی او کرده استفاده نموده سپس پیوسته تا صبح بر مصائب حضرت حسین بن علی زمزمه نموده و نوحه‌سرائی می‌کند. سند حدیث: حسن بن علی میثمی در کتب رجالی اولیه نیامده است و در کتاب‌های معتبر حدیثی غیر از این حدیث هیچ روایتی از وی نقل نشده است. دلالت روایات هر چند این چهار روایت از نظر سند قابل استناد نمی‌باشد، اما روایاتی دلایلی وجود دارد که ثابت می‌کند حیوانات نیز دارای شعوراند؛ حقایق را می‌فهمند و از آن متأثر می‌شوند؛ از جمله این دلایل، یافته‌های علمی است که شعور و درک حیوانات و شگفتی‌های آنها را روشن می‌کند. درک و شعور حیوانات از منظر علم به عنوان نمونه خانه‌سازی زنبور عسل، نظمی که بر کندو حکم فرما است، دقت مورچگان در جمع‌آوری نیازمندی‌های زمستان، طرز ذخیره و انبار آنها، دفاع حیوانات از خود در برابر دشمن، حتی آگاهی آنها از درمان بسیاری از بیماری‌ها، پیدا کردن لانه و خانه خود از فاصله‌های بسیار دور دست و پیمودن راه‌های طولانی و رسیدن به مقصد، پیش‌بینی آنها از حوادث آینده و مانند آن همه از چیزهایی است که نشان می‌دهد، در دنیای مرموز حیوانات بسیاری از وسائل هنوز برای ما روشن نیست؛ از این گذشته بسیاری از حیوانات بر اثر آموزش و تربیت، کارهای شگفت‌انگیزی انجام می‌دهند که حتی انسان‌ها از انجام آن عاجزاند. خداوند متعال نیز در آیه ۳۸ سوره انعام می‌فرماید: «وَ ما مِنْ دَابَّه فِی الْأَرْضِ وَ لا طائِرٍ یَطیرُ بِجَناحَیْهِ إِلاَّ أُمَمٌ أَمْثالُکُمْ ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْءٍ ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ»؛ «هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، نیست مگر اینکه امت‌هایی همانند شما هستند، ما هیچ چیز را در این کتاب فرو گذار نکردیم؛ سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می‌گردند». آیه فوق، سخن از «حشر» و رستاخیز عمومی تمام موجودات زنده و تمام انواع حیوانات به میان آورده، نخست می‌گوید: هیچ جنبنده‌ای در زمین و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، نیست مگر اینکه امت‌هایی همانند شما هستند و به این ترتیب هر یک از انواع حیوانات و پرندگان برای خود امتی هستند همانند انسان‌ها، اما در اینکه این همانندی و شباهت در چه جهت است؟ در میان مفسران گفتگو است، بعضی شباهت آنها را با انسانها از ناحیه اسرار شگفت‌انگیز خلقت آنها دانسته‌اند؛ زیرا هر دو، نشانه‌هایی از عظمت آفریدگار و خالق را با خود همراه دارند و بعضی از جهت نیازمندی‌های مختلف زندگی یا وسایلی را که با آن احتیاجات گوناگون خود را بر طرف می‌سازند، می‌دانند؛ در حالی که جمعی دیگر معتقدند که منظور شباهت آنها با انسان از نظر درک و فهم و شعور است، یعنی آنها نیز در عالم خود دارای شعور و ادراک هستند، خدا را می‌شناسند و به اندازه توانایی خود او را تسبیح و تقدیس می‌گویند، اگر چه به لحاظ فکری در سطح انسان‌ها نیستند آ و ذیل این آیه- چنان‌که خواهد آمد- نظر آخر را تقویت می‌کند. مکلف بودن حیوانات بیشتر مفسران این مطلب را پذیرفته‌اند که تمام انواع جانداران دارای رستاخیر، پاداش، جزا و کیفر هستند و برای این ادعا دلایل عقلی و نقلی زیادی وجود دارد: ۱- هدفدار بودن خلقت هستی عقل حکم می‌کند که با توجه به حکیم بودن خداوند تعالی، جهان خلقت در همه سطوح و لایه‌های آن هدفدار و در مسیر تکامل خلق شده باشد؛ لازمه این که همه جنبده‌ها مثل انسان‌ها، امت‌هایی هدفدار باشند این است که آن‌ها هم درک و اراده داشته باشند، هر چند این درک و اراده ضعیف باشد. مرحوم صدرالمتألهین در این باره می‌فرماید: تمام ممکنات به حسب نهاد غریزی، خواهان خداوند و به سوی او در حال حرکت اند؛ حرکتی معنوی که مشتاق و راغبِ رسیدن به لقاء او هستند… و از این‌جا دانسته می‌شود که هر طبیعت نوعی، روزی به غایت اصلی خود می‌رسد.

۲- درک و شعور و مکلف بودن حیوانات از دیدگاه قرآن

قرآن کریم همه حیوانات و حتی جمادات را صاحب درک و شعور می‌داند و همه را در حال تسبیح و ذکر خدا می‌انگارد، حتی لطایف و دقت‌هایی از بعضی حیوانات نقل می‌کند که دلالت بر هوشیاری آن‌ها دارد؛ مثل داستان فرار کردن مورچگان از برابر لشکر سلیمان‏(ع) و داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و یمن و آوردن خبرهای هیجان‌انگیز برای سلیمان(ع) که همه، شواهدی بر این مدعا است؛ گرچه بعضی میل دارند همه این موارد را یک نوع الهام غریزی بدانند، اما هیچ دلیلی بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن‌ها به صورت ناخودآگاه انجام می‌شود.

بنابراین می‌توان گفت که چون حیوانات در حد خود اراده و شعور دارند، حشر هم دارند و به میزان اراده و شعوری که خداوند به آن‌ها داده است، مورد مؤاخذه قرار گرفته؛ مستحق پاداش یا عذاب می‌شوند.

قرآن کریم در آیاتی بر این نکته تأکید نموده و می‌فرماید: «و آسمان و زمین و آنچه را که در بین آن دو است باطل نیافریدیم. این خیالی است که کفار برای خود ساخته‌اند، پس وای بر کسانی که کفر ورزیدند از آتش جهنم». در آیات بعد، یکسان شمردن خوبی‌ها و بدی‌ها و برخورد مساوی با هر دو را، ملازم با باطل بودن خلقت می‌داند. از سوی دیگر قرآن کریم همه حیوانات را امت‌هایی مثل انسان‌ها می‌داند که در قیامت محشور خواهند شد: «هیچ جنبده‌ای در زمین و پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد نیست، مگر آن‌که آن‌ها نیز مانند شما امت‌هایی هستند، ما در کتاب از بیان چیزی فروگذار نکردیم». البته، شیوه حشر انسان و حیوان مختلف است و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و با توجه به صراحت کامل این آیه در حشر حیوانات و امکان عقلی آن، دلیلی برای توجیه و تأویل نیست. قرآن کریم در توضیح صحنه قیامت می‌فرماید: «هنگامی که حیوانات محشور شوند».

شیخ طوسی در ذیل این آیه می‌نویسد: خداوند حیوانات را در قیامت محشور می‌کند تا هر کدام از آن‌ها به پاداش سختی‌هایی که در دنیا کشیده‌اند برسند و بین حیوانات نیز عدالت برقرار گردد و حق هر کدام را از دیگری بستاند.

قرآن کریم می‌فرماید: «و اگر خدا می‌خواست مردم را به کیفر ظلم‌شان برساند، هیچ جنبنده‌ای بر روی زمین نمی‌ماند ولکن کیفرشان را برای مدتی معین به تأخیر انداخت».

از کلمه «دابه فی الارض» معلوم می‌شود حیوانات نیز ظلم‌هایی دارند، ولی خدا فعلاً عذاب آن‌ها را به تأخیر انداخته تا زمانی که در قیامت محشور شوند.
علامه طباطبایی در این باره می‌فرماید: با توجه به این که دو ویژگی ظلم و احسان در حیوانات نیز وجود دارد و می‌بینیم که برخی از آنها بر دیگری ظلم می‌کنند و برخی از آنها رعایت انسان را می‌نمایند؛ می‌توان نتیجه گرفت که حیوانات نیز حشر دارند و موید این مسئله آیات مذکور و ظاهر آیه «لو یؤاخذ اللَّه الناس..» است.

۳. مکلف بودن و پاداش حیوانات از دیدگاه روایات پیامبر گرامی اسلام فرمود: «اسب‌های رزمندگان، در بهشت نیز مرکب‌های سواری آن‌ها خواهند بود».

و نیز از آن حضرت نقل شده‌است: «قربانی‌های خود را خوب انتخاب کنید که هنگام عبور از صراط، مرکب‌های شما خواهند بود».
بدیهی است که لازمه مرکب بودن قربانی‌ها و اسب‌های جنگی در قیامت، محشور شدن و حضور آن‌ها در قیامت است.
مرحوم صدوق نیز نقل می‌کند که روزی پیامبر شتری را دید که او را بسته‌اند، ولی جهازش را برنداشته‌اند و حیوان در حال سختی است، حضرت فرمود: «صاحبش کجاست؟ به او بگویید که خودش را برای شکایت این شتر در قیامت آماده کند».
البته، در این باره روایات بسیار زیادی نقل شده‌است که امکان نقل همه آن‌ها نیست.
نتیجه:

با توجه به دلایل عقلی، قرآنی و روایایی می‌توان گفت: همه حیوانات در قیامت محشور می‌شوند و برخی از آن‌ها مثل شتر صالح و سگ اصحاب کهف داخل بهشت نیز خواهند شد. آیه «ثُمَّ إِلی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ» و آیه «وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ» و از آیات بسیار دیگری استفاده می‌شود که نه تنها انسان و حیوانات محشور می‌شوند، بلکه آسمان‌ها، زمین، آفتاب، ماه، ستارگان، جن، سنگ‌ها و بت‌ها و سایر شرکائی که مردم آنها را پرستش می‌کنند و حتی طلا و نقره‌ای که اندوخته شده و در راه خدا انفاق نگردیده همه محشور خواهند شد، و با آن طلا و نقره پیشانی و پهلوی صاحبان‌شان داغ می‌شود. با توجه به مطالبی که ذکر شد، حیوانات نیز دارای درک و شعور هستند و عزاداری موجودات دارای شعور با عقل و علم روز سازگار است. نه تنها در نگاه شیعه، بلکه این مسئله در نگاه اهل سنت نیز مطرح است که هنگامی که حسین بن علی کشته شد، آفاق آسمان تا چندین ماه رنگ سرخ را به خود گرفت و این سرخی آسمان حکایت از گریه آن داشته است. از جمله تفتازانی از متکلمین مشهور اهل سنت می‌گوید: «ظلمی که بر اهل بیت پیامبر رفته است را نمی‌توان پنهان نمود؛ زیرا بر این ظلم که در نهایت شناعت بود، جمادات و حیوانات نیز شهادت می‌دهند و نزدیک بود زمین و آسمان بر آن گریه کنند، کوه‌ها از جا کنده شوند و صخره‌ها تکه‌تکه گردند. پس لعنت خدا بر کسی که این کار را انجام داد یا به آن راضی شد یا در این جهت کوشید و عذاب آخرت شدیدتر و ماندگارتر است».