حنیف در قرآن

سؤال

منظور از دین حنیف در قرآن چیست؟

حنیف در قرآن به معنای حق‌گرایی و دین حق و اخلاص و در مقابل شرک آمده است. در قرآن حنیف نام آیینی است که حضرت ابراهیم(ع) تابع آن دین است.

معنای حنیف

حنیف از ماده «ح ن ف» به معنای هدایت به استقامت و راه مستقیم‏، برگشتن از گمراهى به استقامت و راه مستقيم و حَنِيف، ميل كننده به هدايت و راه راست است.اعراب قبل از اسلام هر كسى را كه زيارت حج مى‏رفت و ختنه مى‏شد، حنيف مى‏‌ناميدند، يعنى بر دين ابراهيم است.^[۱] حنیف در اصطلاح به معنای کسی است که از آیین‌ها و روش‌های منحرف چشم می‌پوشد و متوجه آیین حقیقی می‌شود. ^[۲] ^[۳]

«حَنَف»، به معنای گرایش به حق و «جَنَف»، به معنای گرایش و تمایل به باطل است.^[۴]

دین حق‌گرا

حنیف ده بار در قرآن تکرار شده است و دو بار هم به صورت جمع یعنی حنفاء آمده است. در تمام این آیات حنیف به معنای حق‌گرایی آمده است که بیشتر درباره دین حضرت ابراهیم(ع) گفته شده است. دین حنیف، آیین پاک و خالص و تسلیم در برابر حق و اعتقاد به توحید کامل است که تمام پیامبران بزرگ الهی از جمله حضرت ابراهیم(ع) و حضرت محمد(ص) به چنین آیین و دینی بودند.^[۵]

در سوره بقره گفته شده که آیین ابراهیم حنیف بوده است:﴿وَقَالُوا کُونُوا هُودًا أَوْ نَصَارَیٰ تَهْتَدُوا ۗ قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۖ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ و [اهل کتاب] گفتند: «یهودی یا مسیحی باشید، تا هدایت یابید»؛ بگو: «نه، بلکه [بر] آیین ابراهیم حق‌گرا [هستم]؛ و وی از مشرکان نبود.﴾(بقره:۱۳۵) و نیز: ﴿قُلْ صَدَقَ اللَّهُ ۗ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ بگو: خدا راست می‌گوید. آیین حنیف ابراهیم را پیروی کنید و او از مشرکان نبود.﴾(آل عمران:۹۵) و نیز در آیات ۱۲۵ سوره نساء^[۶]و ۱۶۱ سوره انعام^[۷]و ۱۲۰ سوره نحل^[۸] و ۱۲۳ سوره نحل^[۹]

و در جایی خودِ ابراهیم را حنیف و حق‌گرا می‌داند:﴿مَا کَانَ إِبْرَاهِیمُ یَهُودِیًّا وَلَا نَصْرَانِیًّا وَلٰکِنْ کَانَ حَنِیفًا مُسْلِمًا وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ ابراهیم نه یهودی بود و نه نصرانی، بلکه حق گرایی فرمانبردار بود، و از مشرکان نبود.﴾(آل عمران:۶۷) در این آیه حنیف و مسلم (فرمانبردار) باهم و در مقابل مشرک آمده است.

در سوره انعام، حضرت ابراهیم(ع) خود را حنیف می‌نامد:﴿إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ لِلَّذِی فَطَرَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ حَنِیفًا ۖ وَمَا أَنَا مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ من از روی اخلاص، پاکدلانه روی خود را به سوی کسی گردانیدم که آسمانها و زمین را پدیدآورده است؛ و من از مشرکان نیستم.﴾(انعام:۷۹)

اسلام دین حنیف

پیامبر اسلام(ص) هم خود را مطیع دین حنیف می‌داند:﴿وَأَنْ أَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا وَلَا تَکُونَنَّ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ و [به من دستور داده شده است] که به دین حنیف روی آور، و زنهار از مشرکان مباش.﴾(یونس:۱۰۵) در این آیه هم حنیف در مقابل شرک آمده است. در جای دیگر آمده است که به دین حنیف روی آور:﴿فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا؛ پس روی خود را با گرایش تمام به حق، به سوی این دین کن﴾(روم:۳۰)

حنفاء

در دو جا در قرآن حنیف به صورت جمع آمده است: ﴿حُنَفَاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ؛ در حالی که گروندگان خالص به خدا باشید؛ نه شریک‌گیرندگان [برای] او﴾(حج:۳۱)

و نیز ﴿وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ حُنَفَاءَ؛ و فرمان نیافته بودند جز اینکه خدا را بپرستند، و در حالی که به توحید گراییده‌اند، دین [خود] را برای او خالص گردانند﴾(بینه:۵) علامه طباطبایی ذیل این آیه می‌فرماید: «و خدای تعالی اسلام را بدین جهت دین حنیف خوانده که خلق را دستور می‌دهد به اینکه در تمامی امور حد وسط و حالت اعتدال را از دست ندهند، و از انحراف به سوی افراط و تفریط بپرهیزند.»^[۱۰]

مطالعه بیشتر

الاحناف: دراسة في الفكر الديني التوحيدي في المنطقة العربية قبل الإسلام، عماد صباغ، دمشق - سوریه ، دار الحصاد ، 1998م.
مقاله «حنفا، حنفیت و رابطه آن با اسلام (بررسی تاریخی حنفا وآیین حنیف در دوران جاهلیت قبل ازاسلام)»، سید محمدعلی احسانی.
مقاله «جایگاه سیاسی و اجتماعی حنفا در دوران جاهلیت»، نویسندگان: حبیب مکارم نژاد، علی فتح الهی، اردشیر منظمی.

منابع

↑ راغب اصفهانى، حسين بن محمد، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ترجمه: غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۵۱.
↑ مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ ش، ج۶، ص۶۰.
↑ دهقان، اكبر، نسيم رحمت تفسير قرآن كريم، قم، حرم، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۱۴.
↑ تفسیر نور، محسن قرائتی، ج۱، ص۵۳۵
↑ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۷ ق، ج۳، ص۲۹۸.
↑ ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِینًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۗ وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا؛ و دین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کرده و نیکوکار است و از آیین ابراهیم حق‌گرا پیروی نموده است؟ و خدا ابراهیم را دوست گرفت.﴾(نساء:۱۲۵)
↑ ﴿قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَیٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِینًا قِیَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۚ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ بگو: «آری! پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است: دینی پایدار، آیین ابراهیمِ حق‌گرای! و او از مشرکان نبود.»﴾(انعام:۱۶۱)
↑ ﴿إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ ابراهیم بزرگوار مردی بود. به فرمان خدا بر پای ایستاد و صاحب دین حنیف بود. و از مشرکان نبود،﴾(نحل:۱۲۰)
↑ ﴿ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۖ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ سپس به تو وحی کردیم که: «از آیین ابراهیم حق‌گرای پیروی کن، [چرا که] او از مشرکان نبود.»﴾(نحل:۱۲۳)
↑ ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج۲۰، ص۵۷۵

[1] راغب اصفهانى، حسين بن محمد، ترجمه و تحقيق مفردات الفاظ قرآن، ترجمه: غلامرضا خسروی، تهران، مرتضوی، چاپ دوم، ۱۳۷۴ش، ج۱، ص۵۵۱.

[2] مكارم شيرازى، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الإسلاميه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ ش، ج۶، ص۶۰.

[3] دهقان، اكبر، نسيم رحمت تفسير قرآن كريم، قم، حرم، چاپ اول، ۱۳۸۷ش، ج۳، ص۳۱۴.

[4] تفسیر نور، محسن قرائتی، ج۱، ص۵۳۵

[5] طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، ۱۳۹۷ ق، ج۳، ص۲۹۸.

[6] ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِینًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۗ وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِیمَ خَلِیلًا؛ و دین چه کسی بهتر است از آن کس که خود را تسلیم خدا کرده و نیکوکار است و از آیین ابراهیم حق‌گرا پیروی نموده است؟ و خدا ابراهیم را دوست گرفت.﴾(نساء:۱۲۵)

[7] ﴿قُلْ إِنَّنِی هَدَانِی رَبِّی إِلَیٰ صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ دِینًا قِیَمًا مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۚ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ بگو: «آری! پروردگارم مرا به راه راست هدایت کرده است: دینی پایدار، آیین ابراهیمِ حق‌گرای! و او از مشرکان نبود.»﴾(انعام:۱۶۱)

[8] ﴿إِنَّ إِبْرَاهِیمَ کَانَ أُمَّةً قَانِتًا لِلَّهِ حَنِیفًا وَلَمْ یَکُ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ ابراهیم بزرگوار مردی بود. به فرمان خدا بر پای ایستاد و صاحب دین حنیف بود. و از مشرکان نبود،﴾(نحل:۱۲۰)

[9] ﴿ثُمَّ أَوْحَیْنَا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا ۖ وَمَا کَانَ مِنَ الْمُشْرِکِینَ؛ سپس به تو وحی کردیم که: «از آیین ابراهیم حق‌گرای پیروی کن، [چرا که] او از مشرکان نبود.»﴾(نحل:۱۲۳)

[10] ترجمه تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج۲۰، ص۵۷۵

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]