کتب اربعه شیعه
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
کتب اربعه شیعه چه زمانی نگارش شد؟
کتب اربعه شیعه، به چهار کتاب حدیثی شیعه گفته می‌شود که از اعتبار و شهرت زیادی برخوردار هستند. الکافی نوشته کلینی، من لایحضرالفقیه نوشته شیخ صدوق، تهذیب الحکام و الاستبصار نوشته شیخ طوسی، به کتب اربعه شیعه شناخته می‌شوند.
جایگاه
برخی محققان و نسخه‌پژوهان بر ضرورت تصحیح انتقادی کتب اربعه تأکید کرده‌اند.[۱]
نامگذاری
عنوان کتب اربعه برای چهار کتاب حدیثی شیعی که عمدتاً شامل احادیث فقهی امامیه می‌شوند، چندان کهن نیست. این عنوان از اوائل دوره صفویه و گویا برای نخستین بار توسط شهید ثانی به کار رفته است. البته قبل از آن اصطلاح اصول اربعه برای همین منظور توسط ابن ابی جمهور به کار رفته است. اصطلاح کتب اربعه توسط محقق اردبیلی هم برای این چهار کتاب به کار رفته است. حسین بن عبدالصمد در کنار این چهار کتاب، از کتاب گم شده مدینة العلم شیخ صدوق هم به عنوان کتاب پنجم یاد می‌کند و از مجموع آنها با تعبیر اصول خمسه نام می‌برد.[۲]
الکافی
نوشته ثقه الاسلام محمد بن یعقوب کلینی، مشهور به کلینی از کتب اربعه و از معتبرترین کتب حدیثی شیعه است. کلینی در دوران غیبت صغری می‌زیسته و ولادت او در سال ۲۵۵ قمری و وفاتش سال ۳۲۹ است. کافی برای نگارش این کتاب بیست سال وقت صرف کرد. مجموع روایات کافی ۱۶۱۹۹ حدیث می‌باشد که از این تعداد ۱۱۱۸ حدیث صحیح، ۱۱۱۸ حدیث موثق، ۳۲۲ قوی و حسن، ۹۴۸۷ حدیث ضعیف می‌باشد.[۳]
کلينی در کتاب الکافی از شماری از مهمترين منابع مکتوب حديثی اماميه بهره گرفته است. دو منبع مهم او: یک: کتاب المحاسنِ ابو جعفر احمد بن محمد بن خالد بَرْقي، محدث و دانشمند ذو فنون بزرگ امامي در نيمه دوم قرن سوم قمری و دو: كتاب النوادر ِابو جعفر احمد بن محمد بن عيسي اشعري ( درگذشته پس از ۲۷۴ يا ۲۸۰ ق ) ، محدث و فقيه برجسته امامي از خاندان اشعريان قم، بوده است.[۴]
علماي شيعه امامي بيشترين ستايش ممكن را از اين كتاب و نحوه تنظيم روايات آن و تلاشي كه كليني در تأليف آن متحمل شده است و در مقايسه با ساير كتابهاي حديثي داشته اند . در ميان گرايش كلامي - اصولي شيعي ، شيخ مفيد ( درگذشته ۴۱۳ ق ) معتقد بود كه اين كتاب از گرانقدرترين كتابهاي شيعه و مفيدترين آنهاست( من أجلّ كتب الشيعة وأكثرُها فائدة ) [۱]. شهيد أول محمد بن مكي العاملي (درگذشته ۷۸۶ق) نيز بر اين باور است كه در اماميه كتابي در حديث همپايه الكافي نوشته نشده است.[۵]
مَن لا یَحضُرُه الفقیه
نوشته شیخ صدوق محدث و فقیه بزرگ شیعه امامیه، متولد سال ۳۰۵ قمری و وفات سال ۳۸۱ است. صدوق مورد احترام و توثیق همه علمای شیعه است. مجموع احادیث آن ۵۹۲۰ حدیث می‌باشد.[۶]
تهذیب الاحکام
تهذیب الاحکام، از کتابهای چهارگانه حدیث شیعه، اثرِ محمدبن حسن طوسی معروف به شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)، از مشهورترین محدثان و فقیهان شیعه است. به نوشته شیخ طوسی در مقدمه این کتاب، یکی از دوستان وی از وجود احادیث به ظاهر متعارض در منابع شیعی با او سخن گفته و یادآور شده که این موضوع موجب انتقاد شدید مخالفان و جداشدن برخی شیعیان ناآگاه از مذهب حق گردیده است، لذا از مؤلف درخواست کرده که شرحی استدلالی بر کتاب مقنعه شیخ مفید بنگارد که در آن علاوه بر ذکر مستندات قطعی هر مسئله و احادیث مشهور، احادیث متعارض هم آورده شود و شیوه رفع ناسازگاری این احادیث با یکدیگر و تأویل آنها یا وجوه ضعف احادیث متعارض بیان گردد. کتاب تهذیب در پاسخ به این درخواست تألیف شد و در واقع، خاستگاهی کلامی دارد.[۷]
تهذیب الاحکام با نام کامل تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه نخستین تألیف شیخ طوسی بوده و در آن به هیچ‌یک از آثار مؤلف اشاره نشده، ولی او در دیگر آثار خود بارها به این اثر ارجاع داده است.[۸]
الاِستبصار
اَلاْاِسْتِبْصار، عنوان مجم‍وعه‌ای در حديث از ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، چهارمين كتاب از كتب اربعۀ اماميه.
نام كامل كتاب الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار است كه به روشنی بيانگر محتوای آن است. شيخ طوسی در بيان انگيزۀ تأليف، در مقدمه چنين آورده است كه پس از تأليف مجم‍وعۀ مفصل تهذيب الاحكام، از او خواسته شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهيه كند كه تنها احاديث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقايسه شده باشند. وی نيز در پی اين درخواست برآن شد تا اثری پديد آورد كه محل رجوع دانشوران و در عين حال راهنمای مناسبی برای مبتديان باشد (۱/ ۲- ۵). از اين‌رو به تأليف الاستبصار همت گماشت. طوسی در اين اثر علاوه بر اينكه احاديث مربوط به هر باب را در يكجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتوايی‌ِ آنها نيز عنايت داشته، و در باب باب آن پيشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری ميان احاديث، يا ترجيح گروهی از روايات بر گروهی ديگر ارائه كرده است. شيوه‌های جم‍ع بين احاديث و رفع ناهمخوانيها كه در فقه شيخ طوسی جايگاهی ويژه دارد، به‌خصوص در كتاب الاستبصار او بازتاب يافته است.[۹]
منابع
- ↑ انصاری، حسن، «ضرورت تصحیح مجدد کتب اربعه»، بررسی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ش.
- ↑ انصاری، حسن، «کتب اربعه»، بررسی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: ۶ فروردین ۱۳۹۹ش، تاربخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ مدیر شانه چی، کاظم، «کتب اربعه حدیث شیعه»، نامه آستان قدس، ۱۳۴۷ش، شماره ۳۸، ص۱۷۴ و ۱۸۰.
- ↑ انصاری، حسن، «دو منبع مهم الکافی»، بررسی‌های تاریخی،تاریخ درج مطلب: ۸ اردیبهشت ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ انصاری، حسن، «جايگاه الكافی در ميان اماميه»، بررسی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: ۱۹ فروردین ۱۳۸۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ مهر ۱۴۰۲ش.
- ↑ مدیر شانه چی، کاظم، «کتب اربعه حدیث شیعه»، نامه آستان قدس، ۱۳۴۷ش، شماره ۳۸، ص۱۸۳ و ۱۸۹.
- ↑ شبیری، سیدمحمدجواد، «تهذیب الاحکام»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ شبیری، سیدمحمدجواد، «تهذیب الاحکام»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمعی از نویسندگان، «الاستبصار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ذیل مدخل.