تدوین کتاب‌های حدیثی اهل‌سنت

سؤال

تدوین کتاب‌های حدیثی توسط اهل سنت در چه زمانی بوده است؟

دوره‌های تاریخی حدیث اهل سنت

محققان تاریخ دانش حدیث در میان اهل سنت را به دوره‌های مختلفی تقسیم کرده‌اند. بجز دورهٔ اول تاریخ حدیث در میان اهل سنت، که دورهٔ ممانعت از نگارش و تدوین است، در سایر دوره‌ها برای جمع‌آوری، نگارش، تدوین، تبیین و تنقیح روایات در قالب مجموعه‌های روایی محدود یا جوامع روایی مفصل تلاش شده است.

برخی محققان تاریخ حدیث اهل سنت را به ده دوره تقسیم کرده‌اند: دورهٔ ممانعت از تدوین حدیث، دورهٔ نگارش نخستین نگاشته‌های حدیثی، دورهٔ تدوین جوامع روایی، دورهٔ تکمیل جوامع روایی، دورهٔ تنظیم جوامع حدیثی، دورهٔ تنقیح جوامع روایی، دورهٔ ظهور و تکامل دانش‌های حدیثی، دورهٔ رکود دانش‌های حدیثی و نهایتاً دورهٔ شکوفایی دوباره دانش‌های حدیثی.

دورهٔ منع کتابت و تدوین حدیث

ممانعت از نگارش و تدوین حدیث، که از روی کار آمدن خلیفهٔ اول آغاز شده بود و تا دورهٔ خلافت عمر بن عبدالعزیز (۹۹-۱۰۱ق) ادامه داشت، مورد اجماع همهٔ عالمان شیعه و عموم عالمان اهل سنت است. برای منع کتابت حدیث در میان عالمان اهل سنت و شیعه دلایل مختلفی ذکر شده است.

این رویکرد که حاصل نگاه غالب در میان صحابیان کبار اهل سنت بود بعداً در میان صحابیان صغار و تابعین تعدیل شد. با این حال، منع کلی کتابت و تدوین حدیث تا زمان حکومت عمر بن عبدالعزیز ادامه داشت. در همین دورهٔ منع، در دو نسل تابعین نگاشته‌های صحابه در قالب صحیفه، به‌عنوان بخشی از میراث حدیثی اهل سنت، در کنار سنت شفاهی رواج داشت. از جملهٔ این صحیفه‌ها می‌توان به صحیفۀ عبدالله بن اوفی، صحیفهٔ سمره و صحیفهٔ جابر اشاره کرد.

دورهٔ منع تدوین و کتابت حدیث در میان اهل سنت با نامهٔ رسمی عمر بن عبدالعزیز به حاکم مدینه به‌پایان رسید. او همین دستور را به سایر فرمانروایان مناطق ارسال کرد و از آنان خواست به هر روایتی از پیامبر(ص) که برخوردند آن را بنویسند. گفته شده اولین کسی که به کتابت حدیث پس این فرمان اقدام کرد ابن شهاب زهری، محدث و فقیه اهل سنت، بوده است.

نخستین نگاشته‌های حدیثی اهل سنت

بعد از فرمان آزادی تدوین و کتابت حدیث، در طول سدهٔ دوم هجری عالمانی به تدوین و نگارش حدیث پرداختند. نگارش‌های حدیثی این دوران مقدمات تدوین جوامع روایی اهل سنت در دورهٔ بعد را فراهم کردند. از جمله تدوین‌کنندگان این مجموعه‌های اولیه می‌توان به زکریاء بن ابی‌زائده، عبدالملک بن جریج و سفیان ثوری اشاره کرد.

از این مجموعه‌های روایی اولیه اثری باقی نمانده است. اطلاعات موجود از این مجموعه‌ها از خلال برخی گزارش‌های تاریخی یا منابع حدیثی سدهٔ سوم به دست آمده است. برای این موضوع دو دلیل برشمرده شده است:

• این مجموعه‌ها از کیفیت و جامعیت لازم برای ماندگاری برخوردار نبودند. این نگاشته‌ها مجموعه‌های کوچکی بودند که تعداد اندکی از روایات با موضوعات مختلف در آنها گردآوری شده بود و به لحاظ جامعیّت موضوعی و کیفیّت تدوین شرایط ماندگاری را نداشتند.
• این مجموعه‌ها به‌عنوان دستمایه و منبع اولیه برای تدوین جوامع مهم سدهٔ سوم هجری مورد استفاده قرار گرفتند. از پس تدوین جوامع روایی در دورهٔ بعد، نیاز به چنین منابع پراکنده و محدودی مرتفع شد. این موضوع موجب احساس عدم نیاز به این مجموعه‌ها و از میان رفتن آنها شد. از این جهت این مجموعه‌ها را با اصول اربعه مأئه در تاریخ حدیث شیعه مقایسه کرده‌اند.

تدوین جوامع روایی اهل سنت

.