روایت «توبه بداخلاق»

سؤال

منظور از جمله رسول خدا(ص) که فرمودند: «توبه بداخلاق مورد پذیرش خداوند نیست زیرا هرگاه از گناهی توبه کند در ورطه گناهی بدتر از آن که توبه کرده است می‌افتد»، چیست؟ آیا سند این حدیث قابل اطمینان و استناد است تا بتوان به دلالت آن تکیه کرد؟

درگاه‌ها

پذیرفته شدن توبه از سوی خداوند در گرو سه شرط است: نخست، آن‌که توبه‌کننده از زمره مشرکان نباشد؛ دوم، پس از توبه در پی اصلاح خویش برآید و خطاهای گذشته را جبران کند؛ و سوم، بر گناه پیشین پافشاری نکند و از بازگشت به آن پرهیز نماید.

با این حال، حدیثی که این مضمون را بازگو می‌کند از نظر سندی محل اطمینان نیست؛ چرا که در سلسله راویان آن، افرادی چون نوفلی و سکونی حضور دارند که وثاقت آنان محل تردید است. روایتی مشابه نیز با سندی دیگر نقل شده، اما آن نیز از نظر اعتبار، ضعیف شمرده می‌شود. از این رو، نمی‌توان با اطمینان به محتوای این روایت استناد کرد.

شروط خداوند برای پذیرش توبه

۱. مشرک نبودن توبه کننده

توبه همراه با شرک پذیرفتنی نیست. چنانچه می‌فرماید: خداوند شرک را نمی‌بخشد و پائین تر از آن برای هر کسی که شایسته بداند می‌بخشد و آن کسی که برای خدا شریکی قرار دهد گناه بزرگی کرده است.

۲. اصلاح و جبران بعد از توبه

باید توبه کننده، حقوقی را که پایمال کرده جبران کند. اگر حق پایمال شده حق الناس است باید حق مردم را پس بدهد یا حلالیت گیرد. اگر حق ضایع شده از حقوق الهی قابل جبران است مانند نماز، روزه و …، باید آن‌ها را جبران کند؛ مثلاً اگر نمازی فوت شده آن را قضاء نماید.

۳. اصرار نکردن بر گناه بعد از توبه

خداوند در آیه ۱۳۵ سوره آل عمران می‌فرماید: و آن‌ها که وقتی مرتکب عمل زشتی شوند یا به خود ستم کنند، به یاد خدا می‌افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می‌کنند و کیست که جز خدا گناهان را ببخشد و بر گناه اصرار نمی‌ورزند با اینکه می‌دانند. آنها پاداش شان آمرزش پروردگار و بهشت است که از زیر درختانش، نهرها جاری است، جاودانه در آن می‌مانند.

متن و ترجمه حدیث

« عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّکُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِیُّ ص أَبَی اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِصَاحِبِ الْخُلُقِ السَّیِّئِ بِالتَّوْبَةِ قِیلَ وَ کَیْفَ ذَاکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّهُ إِذَا تَابَ مِنْ ذَنْبٍ وَقَعَ فِی ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنْهُ. خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمی‌پذیرد. عرض شد: ای رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهی توبه کند در ورطه گناهی بدتر از آن که توبه کرده است می‌افتد.

»

بررسی سند حدیث

دو تن از راویانی که در این حدیث مورد تضعیف قرار گرفته‌اند «حسین بن یزید نخعی» ملقّب به «نوفلی» و اسماعیل بن ابی زیاد السکونی می‌باشند؛ لذا به جهت وجود این دو راوی در سند حدیث، نمی‌توان به آن اطمینان و استناد کرد.

روایتی دیگر شبیه این روایت با اختلاف عبارت از شیخ صدوق در علل الشرایع ذکر شده است که در سند این روایت آمده «عَمَّن ذکره» یعنی یونس این روایت را از کسی که به او گفته نقل می‌کند. به حدیثی که چنین وضعیتی داشته باشد حدیث مجهول گفته می‌شود که از اقسام حدیث ضعیف بوده و لذا قابل استناد و اطمینان نیست. در مستدرک الوسائل و بحارالانوار نیز این روایت از علل الشرایع با همین سند نقل شده است.

بررسی دلالت حدیث

محتوای این حدیث با مطالب مسلم موجود در منابع اسلامی سازگاری ندارد؛ زیرا اولاً بداخلاقی نیز همانند سایر گناهان با توبه و جبران گذشته و تغییر دادن رویه سابق قابل بخشش است. ثانیاً شروطی که برای پذیرش توبه بیان شد بداخلاقی را نیز شامل می شود.

منابع

کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.

• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. به کوشش محمدرضا آشتیانی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• تقی الدین حلی (ابن داود)، حسن بن علی (۱۳۴۲). الرجال. تهران: دانشگاه تهران.
• طوسی، محمد بن حسن (۱۴۲۷). رجال الطوسی. به کوشش جواد قیومی اصفهانی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامی.
• ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن علی (بی تا). علل الشرایع. قم: مکتبة الداوری.
• جدیدی نژاد، محمد رضا (۱۴۲۲). معجم مصطلحات الرجال و الدرایة. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحدیث. سازمان چاپ و نشر.
• سبحانی، جعفر (۱۳۸۴). اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
• نوری، حسین بن محمد تقی (۱۴۰۸). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل‏. قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام‏.
• مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی (۱۴۰۳). بحار الأنوار (ط- بیروت). بیروت: دار إحیاء التراث العربی‏.

مقاله‌های مرتبط

• روایت «توبه بداخلاق»
• اعتبار زیارت عاشورا
• روایت «زنده شدن تصویر شیر به امر امام کاظم»