فهرست شروح صحیفه سجادیه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(ابرابزار) |
||
| (۵۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
| خط ۵: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
فهرست شروح | فهرست شروح [[صحیفه سجادیه]] فهرستی است از شروح و تعلیقه‌های مفصل یا مجمل، کامل یا ناقص، فارسی یا عربی با رویکردها و روش‌های متفاوت که بر کتاب صحیفه سجادیه نگاشته شده‌اند. [[آقابزرگ تهرانی]] (۱۲۹۳–۱۳۸۹ق)، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار شیعه، حدود ۴۷ شرح بر صحیفهٔ سجادیه را فهرست کرده است. ابوالحسن شعرانی در مقدمهٔ ترجمه و شرح خود بر صحیفهٔ سجادیه از ۳۲ شرح و تعلیقه بر صحیفه سجادیه یاد کرده است. بررسی دورهٔ زمانی نگارش این شروح و تعلیقات نشان می‌دهد که بیشتر آنها در دوره [[صفویه]] نگاشته شده‌اند. | ||
== شروح پیش از صفویه == | |||
[[پرونده:حاشیهٔ ابن ادریس بر صحیفهٔ سجادیه.gif|بندانگشتی|حاشیهٔ ابن ادریس بر صحیفهٔ سجادیه|281x281پیکسل]] | |||
از میان شروح متعدد صحیفه سجادیه، شروح کمی از دوران پیش از صفویان (۹۰۷–۱۱۴۸ق) باقی مانده است. از جمله این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: | |||
'''شرح الصحیفة''' | '''شرح الصحیفة''' | ||
شرحی عربی که به‌صورت تعلیقات مختصر توسط ابن ادریس حلی (درگذشتهٔ ۵۹۸ق)، فقیه مشهور شیعه، نگاشته شده است. این شرح اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود صحیفه سجادیه به‌شمار می‌رود. مؤلف در تعلیقات خود عموماً معانی لغات مشکل را بیان کرده است.<ref> | شرح الصحیفه شرحی عربی که به‌صورت تعلیقات مختصر توسط [[ابن ادریس حلی]] (درگذشتهٔ ۵۹۸ق)، فقیه مشهور شیعه، نگاشته شده است. این شرح اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود صحیفه سجادیه به‌شمار می‌رود. مؤلف در تعلیقات خود عموماً معانی لغات مشکل را بیان کرده است.<ref>طهرانی، آقابزرک محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ج۱۳، ص۳۵۸. حکیم، محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، دی و بهمن ۱۳۸۰ش، ص۱۰۵.</ref> | ||
'''شرح الصحیفة''' | '''شرح الصحیفة''' | ||
یا الفوائد الشریفة فی شرح الصحیفة، شرحی عربی به‌صورت تعلیقات که توسط | شرح الصحیفة یا الفوائد الشریفة فی شرح الصحیفة، شرحی عربی به‌صورت تعلیقات که توسط [[تقی‌الدین کفعمی]] (۸۴۰–۹۰۵ق)، صاحب کتاب [[مصباح]]، نگاشته شده است. کفعمی در کتاب [[بلدالامین]] خود تمام متن صحیفه را نقل کرده و حاشیه‌هایی توضیحی و لغوی بر آن افزوده و آن را الفواید الشریفة فی شرح الصحیفة نامیده است. در آخر آن نیز فهرستی از کتب دعا را درج کرده است. پس، الفواید الشریفة حاشیه‌ای جداگانه بر صحیفه نیست، بلکه قسمتی از بلدالامین کفعمی است. کفعمی غیر از این حاشیه، شرح دیگری نیز بر صحیفه داشته که از این شرح کامل‌تر و معروف‌تر بوده است. این شرح به الفواید الطریفه موسوم بوده که تاکنون نسخه‌ای از آن شناسایی نشده است.<ref>الطهرانی، الذریعة، ج۱۶، ص۳۴۶. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۹۶–۹۷.</ref> | ||
== شروح دوران صفویه و پس از آن == | |||
دوران حکومت صفویان دوران اوج نگارش شرح بر صحیفه سجادیه بوده است. در این دوران، شروح صحیفه از نظر کمی و کیفی رشد قابل توجهی می‌کنند. از میان این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: | |||
'''الحدیقة الهلالیة''' | |||
[[پرونده:الحدیقة الهلالیة شیخ بهایی.jpg|بندانگشتی|الحدیقة الهلالیة شیخ بهایی|303x303پیکسل]] | |||
الحدیقة الهلالیة شرح عربی مزجی از [[شیخ بهایی]] (۹۵۳–۱۰۳۱ق) بر دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه است. دعای چهل و سوم صحیفه دعایی است که امام سجاد(ع) آن را به هنگام دیدن هلال ماه می‌خوانده است. شیخ بهایی در این شرح به توضیح نکات نحوی، دقایق لغوی و مسائل نجومی مندرج در دعا پرداخته است. این کتاب بخشی از شرح کاملی است بر صحیفه با نام حدائق الصالحین که شیخ بهایی در دست تألیف داشته است. در این شرح هر یک از دعاها را در حدیقه‌ای با نام خاصی قرار داده است؛ مانند الحدیقة الاخلاقیة (شرح دعای مکارم الاخلاق) و الحدیقة التحمیدیة (شرح دعای اول صحیفه). از میان این حدیقه‌ها امروز فقط حدیقهٔ هلالیه در دست است. شیخ بهایی نگارش این شرح را در قزوین آغاز کرده و در ابتدای جمادی الآخر ۱۰۰۳ق در کاظمین عراق به پایان رسانده است.<ref>طهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، ج۶، ص۳۹۱. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۶–۱۰۷.</ref> | |||
'''حاشیة الصحیفة السجادیة''' | '''حاشیة الصحیفة السجادیة''' | ||
==منابع== | حاشیة الصحیفة السجادیة شرح عربی مختصر بر صحیفه سجادیه از [[میرداماد]] (درگذشته ۱۰۴۱ق) مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی است. در این شرح مطالبی هم در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت آمده که میرداماد در این قسمت‌ها تفصیل بیشتری به مطالب خود داده است. این شرح شامل توضیح، بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است. میرداماد این شرح را بعد از سال ۱۰۲۳ق، که سال اتمام کتاب دیگرش السبع الشداد بوده، نگاشته است.<ref>حکیم، سید محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، آبان و آذر ۱۳۸۰ش، ص۹۵.</ref> | ||
{{پانویس}} | |||
'''شرح الصحیفة السجادیة''' | |||
شرح الصحیفة السجادیة شرح عربی ادبی، توضیحی، عرفانی و کلامی مفصلی بر صحیفه سجادیه از مؤلفی مجهول است. این شرح بعد از سال ۱۰۴۲ق نگاشته شده است؛ زیرا مؤلف آن درباره کتابی صحبت می‌کند که مصنف آن، [[فیض کاشانی]] (۱۰۰۷–۱۰۹۱ق)، آن را در سال ۱۰۴۲ق تألیف کرده است. همچنین، شارح مطالب بسیاری را از شیخ بهایی نقل می‌کند. مؤلف این شرح شناخته نشده، اما در عطف نسخه از آن واقف نسخه، [[سید کاظم عصار]] (۱۲۶۳–۱۳۵۳ش)، فقیه و فیلسوف و استاد دانشگاه تهران، آن را به میرزا حسن لاهیجی، فرزند [[فیاض لاهیجی]] (درگذشتهٔ ۱۰۷۲ق) و صاحب کتاب شمع الیقین، نسبت داده است. برخی محققان دلیلی برای رد یا تأیید این نظر نیافته‌اند.<ref>حکیم، سید محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، اسفند۱۳۸۰ و فروردین ۱۳۸۱ش، ص۸۸–۸۹.</ref> آقابزرگ تهرانی از شرح سه جلدی مبسوط و ناتمام میرزا حسن لاهیجی بر صحیفه سجادیه یاد کرده است.<ref>طهرانی، آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۳۴۹.</ref> | |||
'''ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین''' | |||
ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین شرح ترجمه فارسی مختصری بر صحیفه سجادیه که توسط یکی از شاگردان شیخ بهایی به نام بدیع الزمان قهپایی هرندی نگاشته شده است. شارح این شرح را به نام [[شاه صفی صفوی]] (حکومت ۱۰۳۸–۱۰۵۲ق) نگاشته است و آن را به تاریخ شعبان سال ۱۰۴۳ق به‌پایان رسانده است. قهپایی بعد از دیپاچه کتاب مختصری در آداب دعا ذکر می‌کند، سپس به شرح و تبیین اسناد صحیفه می‌پردازد. او در شرح خود تمام جملات ادعیه را بیان می‌کند و پس از آن به توضیح لغات و تنقیح معانی آنها می‌پردازد.<ref>طهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۳۴۸. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۹–۱۱۰.</ref> | |||
'''التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة''' | |||
التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة شرح مبسوطی به زبان عربی که به نام [[شاه عباس دوم صفوی]] (حکومت ۱۰۵۲–۱۰۷۷ق) نگاشته شده است. در این شرح فقط دو دعای اول صحیفه شرح شد. شارح، قاضی بن کاشف‌الدین محمد اردکانی یزدی است که کتاب خود را بعد از ۱۰۵۷ق نگاشته است.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۸۹–۹۰.</ref> آقابزرگ تهرانی این شرح ناتمام را شرحی نفیس خوانده است.<ref>طهرانی، الذریعة، ج۳، ص۴۳۵.</ref> شارح ابتدا قصد داشت شرح صحیفه خود را زبان عربی بنگارد، اما پس از شرح دو دعا تصمیم می‌گیرد، برای نفع عموم مردم از دقایق و اسرار شرح خود، منتخبی از شرح عربی خود را به فارسی برگرداند. اما ظاهراً هر دو شرح او ناتمام مانده و از شرح فارسی فقط یازده دعا شرح شده است.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۹۰.</ref> | |||
[[پرونده:ریاض العارفین دارابی.jpg|بندانگشتی|ریاض العارفین دارابی|284x284پیکسل]] | |||
'''ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین''' | |||
ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرحی به زبان عربی که، به جز مقدمه صحیفه، تمام ۵۴ دعای صحیفه ضمن آن شرح شده است. شارح شاه‌محمد بن محمد دارابی عارف و تذکره‌نویس دوره صفوی و از شاگردان شیخ بهایی و [[ملاصدرا]] (۹۷۹–۱۰۴۵ق) بوده است. او شرح خود را ۱۰۸۳ق در بنگاله هند به‌پایان برده و در ۱۱۱۴ق، پس از ورود به اصفهان، به [[شاه سلطان حسین صفوی]] (حکومت ۱۱۰۵–۱۱۳۵) تقدیم کرده است. ریاض العارفین شرحی مزجی و مفصل بر صحیفه کامله است. در این کتاب شرح هر دعا ضمن عنوان روضه آمده است. شارح ضمن شرح خود به نکات نحوی، جنبه‌های لغوی و ادبی و اختلاف نسخ اهتمام داشته است.<ref>طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ۲۹۸. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۱۰.</ref> | |||
'''حدائق الصالحین''' | |||
حدائق الصالحین شرح عرفانی مفصلی به زبان عربی بر صحیفه سجادیه نگاشته غلام‌رضا بن عبدالعظیم کاشانی است. مؤلف در شرح خود هر [[دعا]] را ضمن یک حدیقه شرح کرده است. او پس از دیباچه کتاب مقدمه‌ای مشتمل بر پنج فایده در مورد صحیفه سجادیه آورده است. سپس، حدیقه‌ها را آغاز کرده و گویا موفق نشده بیش از یازده حدیقه از آن را تألیف کند. از اشارات مؤلف روشن می‌شود که این شرح را بین سال‌های ۱۰۹۹ تا ۱۱۱۰ قمری نگاشته است.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۱۰۵.</ref> | |||
'''شرح الصحیفة السجادیة''' | |||
شرح الصحیفة السجادیة شرح مفصلی به زبان عربی که [[سید نعمت‌الله جزایری]] (۱۰۵۰–۱۱۱۲ق) آن را در روزگار جوانی خود نگاشته است. جزایری بعدها این شرح راه با عنوان نورالانوار فی شرح کلام خیرالاخیار تلخیص کرده است.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، ص۸۸.</ref> | |||
[[پرونده:ریاض السالکین سید علی‌خان مدنی شیرازی.jpg|بندانگشتی|ریاض السالکین سید علی‌خان مدنی شیرازی|273x273پیکسل]] | |||
'''ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین''' | |||
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین مشهورترین و مفصل‌ترین شرح صحیفه سجادیه به زبان عربی که نوشته [[سید علی‌خان حسینی مدنی شیرازی]] (درگذشته ۱۱۲۰ق) است.<ref>طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ص۳۲۵.</ref> مؤلف، این شرح را در هنگام اقامت دوازده‌ساله‌اش در هندوستان، به سال ۱۰۹۴ق، آغاز کرده و در سال ۱۱۰۶ق به‌پایان رسانده است. او شرح خود را به آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین، تقدیم کرده است. سید علی‌خان سلسله روایت خود از صحیفه سجادیه را از طریق شیخ بهایی به [[شیخ طوسی]] (۳۸۵–۴۶۰ق) رسانده است.<ref>معینی، محسن، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۹ش، ج۲۱، ص۴۴.</ref> | |||
ریاض السالکین دارای ۵۴ روضه است که هر یک دربرگیرنده شرح یک دعا از صحیفه است. شارحْ متن هر دعا را از شرح خود جدا کرده و هر شرح را با خطبه‌ای کوتاه آغاز کرده است. مؤلف در ابتدای شرح هر دعا تمام لغات متن را توضیح داده و پس از آن شرح مفاهیم دعا را در ذیل عناوینی چون «هدایة»، «تبصرة» و «تنبیه» آورده است.<ref>معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۴.</ref> ریاض السالکین بهترین شرح صحیفه سجادیه قلمداد شده است.<ref>الامین، السید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۵۲.</ref> این شرح حاوی معارف سودمندی در دانش‌های مختلفی چون لغت، صرف، نحو، بلاغت، حدیث، [[کلام]]، فلسفه و عرفان است که مؤلف از منابع مختلف گردآورده و برای شرح دعاهای صحیفه از آنها سود جسته است.<ref>معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۴.</ref> الگوی ساختاری و روشی سید علی‌خان در شرح خود بر صحیفه شرح نهج البلاغهٔ [[ابن ابی‌الحدید]] بوده است.<ref>معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۵.</ref> | |||
ریاض السالکین از زمان تألیف همواره مورد توجه عالمان و فقیهان شیعه بوده و آنان در مباحث خود در علوم مختلف به آن استناد کرده‌اند. این کتاب در روزگار مؤلف به امر شاه سلطان حسین صفوی توسط مترجمی ناشناس به فارسی ترجمه شده است.<ref>معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۵. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۹.</ref> | |||
'''شفاء الصدور فی شرح زبور''' | |||
شفاء الصدور فی شرح زبور شروح مفصل توضیحی بر صحیفه سجادیه به زبان فارسی از سید عبدالرحیم بن محمد حسینی موسوی شهرستانی است. مؤلف در شرح خود ابتدا قسمتی از دعا را نقل می‌کند، سپس ذیل عناوین '''«بدان که»''' و '''«تحقیق»''' توضیحات لازم را در چند مقاله یا مطلب می‌آورد. او در انتها تحت عنوان '''«مؤلف گوید»''' نظر خود را ابراز می‌کند. شهرستانی این شرح را به نام شاه سلطان حسین صفوی نگاشته است.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، ص۹۴.</ref> | |||
'''آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین''' | |||
آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرح مفصلی به زبان عربی بر صحیفه سجادیه که میرزا عبدالوهاب بن محمدصالح برغانی قزوینی آن را نگاشته است. این شرح با در نظر گرفتن نظرات سید علی‌خان مدنی در ریاض السالکین و نقل احادیث و نظرات فلاسفه و عرفای معروف و بحث دربارهٔ آنها نگاشته شده است. شارح در کتاب برای پیوند دادن مبانی فلسفی با اعتقادات دینی تلاش کرده است. نسخه منحصر به فرد این شرح در [[کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی]] در قم نگهداری می‌شود. این نسخه مشتمل بر شرح سه دعای اول صحیفه سجادیه است که نگارش آن در ۱۲۹۱ق به پایان رسیده است. از وجود دیگر مجلدات این شرح اطلاعی در دست نیست.<ref>حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۸۸.</ref> | |||
== شروح دوران معاصر == | |||
[[پرونده:ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیهٔ ابوالحسن شعرانی.jpg|بندانگشتی|ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیهٔ ابوالحسن شعرانی|293x293پیکسل]] | |||
در دوران معاصر هم شروح مختصر و مفصل فراوانی بر صحیفه سجادیه نگاشته شده است. | |||
'''صحیفهٔ سجادیه''' | |||
صحیفهٔ سجادیه شرح فارسی صحیفهٔ سجادیه [[میرزا ابوالحسن شعرانی]] (۱۲۸۱–۱۳۵۵ش)، فیلسوف و فقیه شیعه، که با ترجمه دعاها و مقدمه او همراه است. شعرانی در مقدمه شرح خود به مباحثی چون حقیقت دعا، جایگاه آن در فرهنگ دینی شیعه، کیفیت دعا، کتاب‌های اصلی دعا در میان شیعیان، دعا از منظر حکمای اسلامی، دعای ملحون(همراه با غلط) و غیر مأثور(نقل‌نشده از معصوم)، چیستی صحیفه کامله سجادیه، شروح و حواشی و کتاب‌های مربوط به صحیفه و اسناد صحیفه می‌پردازد.<ref>صحیفهٔ سجادیه، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی، تهران، سازمان چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱–۱۴.</ref> | |||
شعرانی شرح خود بر دعاهای صحیفه را به اختصار در انتهای متن و ترجمه دعاها آورده است. این شروح، که تعلیقاتی بر برخی مواضع صحیفه است، دارای درونمایههایی مختلف است؛ درونمایههایی رجالی، کتاب‌شناسانه، لغوی، تفسیری، روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و عرفانی که شعرانی با توجه به تسلطش بر علوم مختلف اسلامی توانسته در شرح خود از آنها بهره گیرد.<ref>صحیفهٔ سجادیه، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی، ص۳۲۷–۳۷۵.</ref> | |||
'''شهود و شناخت''' | |||
شهود و شناخت ترجمه و شرح فارسی صحیفه سجادیه از حسن ممدوحی کرمانشاهی(۱۳۱۸–۱۳۹۹ش) که در سال ۱۳۸۱ش منتشر شده است. این شرح صورت نگارشی و تکمیل‌شده درس‌های شرح صحیفه سجادیه مؤلف در رادیو معارف بوده است. این شرح با مقدمه [[عبدالله جوادی آملی]] در چهار جلد به‌چاپ رسیده است. روش مؤلف در شرح خود چنین است که هر دعا را به چند قسمت تقسیم می‌کند و پس از ترجمه هر قسمت، به شرح مختصر و بیان نکاتی که از نظرش برجسته می‌آمده، می‌پردازد.<ref>ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت (ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیه)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۷–۳۸.</ref> | |||
روش مؤلف در شرح خود برگرفته از فضای آموزشی خاص او در حوزه علمیه قم در دوران معاصر و تحت تأثیر روش خاص استادان او چون [[سید محمدحسین طباطبایی]] (۱۲۸۱–۱۳۶۰ش)، [[حسن حسن‌زادهٔ آملی]] (۱۳۰۷–۱۴۰۰ش) و جوادی آملی است. این روش تلفیقی از رویکردی عقلی به قرآن و سنت اسلامی از دریچه فلسفه صدرایی و عرفان [[ابن عربی]] (۵۶۰–۶۳۸ق) است. در مقدمه کتاب، مؤلف منابع خود در شرح صحیفه را، به جز [[قرآن کریم]] و تفاسیر قرآن و منابع روایی، کتاب‌های فلسفی و [[عرفان نظری]] مرجع چون شفاء [[ابن سینا]] (۳۷۰–۴۲۸ق)، [[فصوص الحکم]] و فتوحات مکیه ابن عربی، اسفار اربعهٔ ملاصدرا و تمهید القواعد ابن ترکه اصفهانی (درگذشتهٔ ۸۳۵ق) برشمرده است.<ref>ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، قم، ج۱، ص۳۷.</ref> | |||
[[پرونده:ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیه حسین انصاریان.jpg|بندانگشتی|ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیه حسین انصاریان|288x288پیکسل]] | |||
'''تفسیر و شرح صحیفه سجادیه''' | |||
تفسیر و شرح صحیفه سجادیه شرحی است بر صحیفه سجادیه به قلم [[حسین انصاریان]]، مبلغ و نویسنده معاصر، که در پانزده جلد همه دعاهای صحیفه را شرح کرده است. این شرح صورت گسترش‌یافته شرح هفت جلدی دیگری از حسین انصاریان بر صحیفه، با نام دیار عاشقان، است. این کتاب با تقریظ [[محمدتقی جعفری]] (۱۳۰۲–۱۳۷۷ش)، فیلسوف معاصر شیعه، در سال ۱۳۸۹ش به‌چاپ رسیده است.<ref>[https://www.erfan.ir/farsi/books/index/278 پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت استاد حسین انصاریان]، تاریخ بازدید ۳۰ بهمن ۱۴۰۱.</ref> | |||
این کتاب درون‌مایه اخلاقی و عرفانی(با نظرگاه خاص نویسنده درباره عرفان اسلامی) دارد. نویسنده مطالب را با اتکا به آیات، روایات، اشعار و حکایات تبیین کرده است. در مقدمه ناشر دلیل نگارش این شرح کمبود شروح کامل بر صحیفه سجادیه و تغییر زمانه و نیاز به ارائه تفسیری روزآمد از معارف [[قرآن]] و اهل‌بیت(ع) عنوان شده است.<ref>انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، تحقیق محسن فیض‌پور، تهران، دارالعرفان، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶.</ref> انصاریان فکر نگارش شرح بر صحیفه را ناشی از عنایت الهی بر خود در شب میلاد [[رسول خدا(ص)]] و [[امام صادق(ع)]] برمی‌شمرد.<ref>انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۵–۱۶.</ref> | |||
انصاریان در ابتدای شرح خود، به‌طور مفصل، به مباحثی مقدماتی چون شرح زندگی [[امام سجاد(ع)]]، حقیقت دعا و اسناد صحیفه سجادیه می‌پردازد.<ref>انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱، ص۲۳–۱۰۲.</ref> جلد چهاردهم و پانزدهم این کتاب به نمایه‌های تخصصی کتاب اختصاص دارد.<ref>انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱۴؛ نیز: انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱۵.</ref> | |||
== فهرستی از دیگر شرحهای صحیفه سجادیه == | |||
=== قرن ششم تا نهم === | |||
# التبصره فی شرح الصحیفه: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمدبن یوسف بن حسن شیبانی موصلی (متوفی ۶۸۰هـ) مخلوط در کتابخانه استاد سید محمد مشکوه در دو جزء.<ref>نقل از شرح عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص۲۹.</ref> | |||
# شرح صحیفه کرکی: شیخ محقق نورالدین ابی الحسن علی بن عبدالعالی کرکی(متوفی ۹۰۵ هجری قمری). | |||
# شرح صحیفه زواره‌ای: مولی ابوالحسن علی بن الحسن مفسّر زواره‌ای استاد ملا فتح‌الله کاشانی که در سال ۹۴۷ از تألیف آن فارغ شده است. | |||
# شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی(متوفی ۹۸۴ هـ). | |||
# شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدی کلباسی یافت می‌شود. | |||
# شرح صحیفه بلاغی: نجفی شیخ عباس بن محمدعلی که وفات والدش در سال ۱۰۰۰ رخ داده است. | |||
# شرح صحیفه کرکی: به صورت تعلیقه تألیف سید حسین بن حسن کرکی معروف به مجتهد نوه دختری آیه الله محقق کرکی (متوفی ۱۰۰۱ هجری قمری). | |||
=== قرن دهم و یازدهم === | |||
# شرح صحیفه رازی: ملامحمد سلیم رازی که در سال ۱۰۰۶ تألیف نموده است صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبّه دیده است. | |||
# شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین بن محمد علی طریحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵ هـ) موسوم به (النّکت اللطیفه). | |||
# شرح صحیفه مشهدی، میرزا محمدبن محمدرضا مشهدی مؤلف «کنزالدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تألیف (۱۰۹۱ هـ). | |||
# شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تألیف (۱۱۰۵ هجری قمری).<ref>ریحانه الادب، تألیف مرحوم محمدعلی مدرسی تبریزی، ج۱، ص۲۷۶.</ref> | |||
# شرح صحیفه ملامحمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی ۱۰۷۰ هـ) که به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه می‌باشد. | |||
# شرح صحیفه خوانساری محقق آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹هـ) | |||
# شرح صحیفه روغنی ملامحمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی که به صورت فارسی در سال ۱۰۷۳ تألیف نموده است (این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی قسمت شماره ۴۸۳۴ موجود است).<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۲۱.</ref> | |||
# شرح صحیفه کاشانی ملاحبیب الله بن علی مدد کاشانی که پیش نوادگان او یافت می‌شود. | |||
# شرح صحیفه کاشانی محقق محدث بن شاه مرتضی کاشانی معروف به ملامحسن فیض (متوفی ۱۰۹۱هـ) | |||
# شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی ۱۰۹۹هـ) از معاصرین شاه صفوی. | |||
# شرح صحیفه ابوجعفر تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن جمال الدین (متوفی ۱۰۳۰هـ) صاحب الاستبصار. | |||
# شرح صحیفه رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی که گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر می‌شود. | |||
# شرح صحیفه یمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه. | |||
# شرح صحیفه شهرستانی، سید امیر شرف الدین علی بن حجه الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی. | |||
# شرح صحیفه الشهید الثانی: شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی. | |||
# تعلیقات: شیخ بهائی بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین می‌باشد که ذکر شد. | |||
# شرح صحیفه لاهیجی قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۴۸۲۹ مضبوط است.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۲۸.</ref> | |||
# شرح رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی. | |||
# شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی کرباسی در اصفهان بوده است. | |||
# شرح و ترجمه استرآبادی: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادی است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمه‌ای بر صحیفه نگاشته است. | |||
# شرح صحیفه رازی ملامحمد سلیم رازی از علمای قرن ۱۱ که هم‌اکنون در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۲۳۰۶ موجود است.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۹، ص۲۷۰.</ref> | |||
# شرح صحیفه صوفی از محمدتقی بن مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۹۹۳۴ نگهداری می‌شود.<ref>ریحانه الادب، ج۱، ص۲۹۰.</ref> | |||
# شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمدبن محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است. | |||
=== قرن دوازدهم === | |||
# شرح صحیفه مجلسی تألیف علامه مجلسی (متوفی ۱۱۱۱ هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح کوتاه که به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک ۵۰۰۰ سطر می‌باشد نسخه‌ای از آن پیش مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی در خراسان بوده است.<ref>این کتاب نخست شماره ۳۲۵ در کتابخانه آیه الله مرعشی موجود است. «فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۴، ص۱۴۲.»</ref> | |||
# شرح ریاض الصالحین تألیف سید علی خان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) می‌باشد آن چنان‌که شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالکین دارد در مدت ۱۲ سال آن را ترتیب داده است این شرح یکی از شرحهای مفصل و پربار صحیفه می‌باشد. | |||
# شرح صحیفه سجادیه فتونی. مولی شریف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود ۱۱۴۰) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآه الانوار» نیز دارد. | |||
# شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین بن حسن گیلانی اصفهانی (متوفی ۱۱۲۹) مدفون در مقبره آقاحسین خوانساری در تخت فولاد. | |||
# شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میرفصیح بن میراطبّاء تبریزی قزوینی (متوفی ۱۱۴۹) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است. | |||
# شرح صحیفه سجادیه صغانی سیدمحمدبن زید حسنی صغانی از علمای زیدیّه قرن دوازدهم هجری (متوفی ۱۱۴۹)<ref>مؤلفات الزیدیّه تألیف سید احمد حسینی اشکوری، ج۲، ص۱۶۲.</ref> | |||
# شرح صحیفه مشهدی قمی از علمای قرن ۱۲ که در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۴۲۵۹ نگهداری می‌شود.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۱، ص۲۶۱.</ref> | |||
# شرح صحیفه مازندرانی: تألیف مولی فاضل آقاهادی مازندرانی داماد ملامحمدتقی مجلسی (متوفی ۱۱۳۴) و مقتول در فتنه افغانی‌ها. | |||
# شرح صحیفه حویزی تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰) که مرحوم صدر صاحب تأسیس شیعه آن را مشاهده نموده است. | |||
# شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت‌الله جزائری (متوفی ۱۱۷۳). | |||
# شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۵، ص۳۳۲.</ref> صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم. | |||
# شرح صحیفه فارسی بحرانی تألیف شیخ محمدعلی بن حاج سلیمان بحرانی که معاصر او در انوار البدرین گفته است. | |||
# شرح صحیفه مرعشی سید علاء الدوله مرعشی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر کلام در فهرست کتابخانه ملی نقل نموده‌اند این نسخه در ۲۰۰ صفحه به قلم محمدبن محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است. | |||
# شرح لواقح و لوایح که آقای جواهر کلام نام برده است.<ref>شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص۳۵.</ref> | |||
# شرح ملحقات جزائری، که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است. | |||
# شرح جمال الدین طوسی، صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیه الله مرعشی در قم موجود است. | |||
# شرح صحیفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علمای قرن ۱۲ معاصر مجلسی، فیضی میرداماد که در ضمن شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۳۴۷۹ از آن بزرگواران مطالبی نقل کرده است.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۹، ص۲۷۵.</ref> | |||
# شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین بن سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۲۱۱ نگهداری می‌شود.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۴۱.</ref> | |||
=== قرن سیزدهم و چهاردهم === | |||
# شرح صحیفه حسینی: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسی شیرازی معروف به (ملاباشی) صاحب بحر الجواهر الخاقانی که جهت فتحعلی شاه قاجار تألیف نموده است آن چنان‌که صاحب الذریعه استظهار نموده است.<ref>الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۳۴۷.</ref> | |||
# شرح صحیفه سیدجمال الدین کوکبانی یمنی نزیل هند (متوفی در بغداد ۱۳۳۹ هجری ق) آن چنان‌که آیه الله مرعشی بیان نموده‌اند. | |||
# شرح صحیفه میرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حکمت» در ۳ مجلد. | |||
# شرح صحیفه عاملی علی بن شیخ ابی جعفر محمدبن جمال الدین صاحب الدّر منثور (۱۱۰۴ هجری قمری). | |||
# شرح صحیفه سبزواری میرزا ابراهیم بن محمدعلی سبزواری ملقب به وثوق الحکما (متوفی ۱۳۵۸هـ. ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی می‌باشد که لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی در ۳۴۰ صفحه به چاپ رسیده است. | |||
# شرح صحیفه تبریزی موسی جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی ۱۰۲۶هـ. ق). | |||
# شرح صحیفه شامی حسینی سیدمحسن بن احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی ۱۲۵۱هـ. ق) ابن زیاده در نشر البرف یاد کرده است. | |||
# شرح صحیفه نجفی شیخ میرزا محمدعلی بن نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی ۱۳۳۴) مجلد بزرگی است که به صورت حاشیه بر صحیفه می‌باشد. | |||
# شرح صحیفه قزوینی، ملاخلیل بن غازی قزوینی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است. | |||
# شرح صحیفه اعرجی سیدمحمدرضا اعرجی موسوم به (الازهار اللطیفه) که تلخیصی از ریاض السالکین مدنی شیرازی است. | |||
# شرح صحیفه طالقانی، علی طالقانی که ملامحمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است. | |||
# شرح صحیفه لکنهویی مفتی میرعباس لکنهویی که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینی کنتوری در لکنهوء یافت می‌شود. | |||
# شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهربن حسین شیرازی، بنا به تصریح آیه الله مرعشی، این شرح نیز سیدعلی همدانی در نجف رؤیت شده است. | |||
# شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح‌الله خطاط صوفی تنظیم شده براساس مسلک صوفیه در کتاب ریاض السالکین از ملاگنجعلی اصفهانی نقل نموده است. | |||
# شرح صحیفه صنعانی سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری. | |||
# شرح صحیفه شیرازی سیدافضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه. | |||
# شرح لغات صحیفه قرشی تألیف سیدعلی اکبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ ۱۳۸۳ قمری. | |||
# شرح سید جمال الدین کوکبانی یمانی مقیم هند (متوفی ۱۳۳۹). | |||
# شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانی که به دستور رکن الملک حاکم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است. | |||
# شرح صحیفه تنکابنی سلیمان بن محمد گیلانی (متوفی ۱۳۰۲هـ. ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۱۳۶۱ نگهداری می‌شود.<ref>فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۴، ص۱۳۵.</ref> | |||
# شرح صحیفه طباطبایی تألیف سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میرمحمد صالح طباطبائی. | |||
# شرح عربی صحیفه حسینی سرابی، مؤلف آن حجه الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (ره) از علمای قرن چهاردهم هجری این شرح در چهار مجلد وزیری تألیف و تنظیم شده است. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
* [[صحیفه سجادیه]] | |||
* [[نویسنده صحیفه سجادیه]] | |||
* [[فهرست ترجمه‌های صحیفه سجادیه]] | |||
== منابع == | |||
{{پانویس|۲}} | |||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = حدیث | | شاخه اصلی = حدیث | ||
| شاخه فرعی۱ = دعا | | شاخه فرعی۱ = دعا | ||
| شاخه فرعی۲ = | | شاخه فرعی۲ = | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه =شد | ||
| تیترها = | | تیترها =شد | ||
| ویرایش = | | ویرایش =شد | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی =شد | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر =شد | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی = | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت =ج | ||
| کیفیت = | | کیفیت =ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ کنونی تا ۱ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۱۰
چند نمونه از شرح‌هایی که تا کنون بر صحیفه سجادیه نگاشته شده را نام ببرید و اجمالاً معرفی کنید.
فهرست شروح صحیفه سجادیه فهرستی است از شروح و تعلیقه‌های مفصل یا مجمل، کامل یا ناقص، فارسی یا عربی با رویکردها و روش‌های متفاوت که بر کتاب صحیفه سجادیه نگاشته شده‌اند. آقابزرگ تهرانی (۱۲۹۳–۱۳۸۹ق)، کتاب‌شناس و فهرست‌نگار شیعه، حدود ۴۷ شرح بر صحیفهٔ سجادیه را فهرست کرده است. ابوالحسن شعرانی در مقدمهٔ ترجمه و شرح خود بر صحیفهٔ سجادیه از ۳۲ شرح و تعلیقه بر صحیفه سجادیه یاد کرده است. بررسی دورهٔ زمانی نگارش این شروح و تعلیقات نشان می‌دهد که بیشتر آنها در دوره صفویه نگاشته شده‌اند.
شروح پیش از صفویه
از میان شروح متعدد صحیفه سجادیه، شروح کمی از دوران پیش از صفویان (۹۰۷–۱۱۴۸ق) باقی مانده است. از جمله این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
شرح الصحیفة
شرح الصحیفه شرحی عربی که به‌صورت تعلیقات مختصر توسط ابن ادریس حلی (درگذشتهٔ ۵۹۸ق)، فقیه مشهور شیعه، نگاشته شده است. این شرح اولین و قدیمی‌ترین شرح موجود صحیفه سجادیه به‌شمار می‌رود. مؤلف در تعلیقات خود عموماً معانی لغات مشکل را بیان کرده است.[۱]
شرح الصحیفة
شرح الصحیفة یا الفوائد الشریفة فی شرح الصحیفة، شرحی عربی به‌صورت تعلیقات که توسط تقی‌الدین کفعمی (۸۴۰–۹۰۵ق)، صاحب کتاب مصباح، نگاشته شده است. کفعمی در کتاب بلدالامین خود تمام متن صحیفه را نقل کرده و حاشیه‌هایی توضیحی و لغوی بر آن افزوده و آن را الفواید الشریفة فی شرح الصحیفة نامیده است. در آخر آن نیز فهرستی از کتب دعا را درج کرده است. پس، الفواید الشریفة حاشیه‌ای جداگانه بر صحیفه نیست، بلکه قسمتی از بلدالامین کفعمی است. کفعمی غیر از این حاشیه، شرح دیگری نیز بر صحیفه داشته که از این شرح کامل‌تر و معروف‌تر بوده است. این شرح به الفواید الطریفه موسوم بوده که تاکنون نسخه‌ای از آن شناسایی نشده است.[۲]
شروح دوران صفویه و پس از آن
دوران حکومت صفویان دوران اوج نگارش شرح بر صحیفه سجادیه بوده است. در این دوران، شروح صحیفه از نظر کمی و کیفی رشد قابل توجهی می‌کنند. از میان این شروح می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
الحدیقة الهلالیة
الحدیقة الهلالیة شرح عربی مزجی از شیخ بهایی (۹۵۳–۱۰۳۱ق) بر دعای چهل و سوم صحیفه سجادیه است. دعای چهل و سوم صحیفه دعایی است که امام سجاد(ع) آن را به هنگام دیدن هلال ماه می‌خوانده است. شیخ بهایی در این شرح به توضیح نکات نحوی، دقایق لغوی و مسائل نجومی مندرج در دعا پرداخته است. این کتاب بخشی از شرح کاملی است بر صحیفه با نام حدائق الصالحین که شیخ بهایی در دست تألیف داشته است. در این شرح هر یک از دعاها را در حدیقه‌ای با نام خاصی قرار داده است؛ مانند الحدیقة الاخلاقیة (شرح دعای مکارم الاخلاق) و الحدیقة التحمیدیة (شرح دعای اول صحیفه). از میان این حدیقه‌ها امروز فقط حدیقهٔ هلالیه در دست است. شیخ بهایی نگارش این شرح را در قزوین آغاز کرده و در ابتدای جمادی الآخر ۱۰۰۳ق در کاظمین عراق به پایان رسانده است.[۳]
حاشیة الصحیفة السجادیة
حاشیة الصحیفة السجادیة شرح عربی مختصر بر صحیفه سجادیه از میرداماد (درگذشته ۱۰۴۱ق) مشتمل بر بحث‌های لغوی و فلسفی است. در این شرح مطالبی هم در زمینه‌های رجالی و علوم هیئت آمده که میرداماد در این قسمت‌ها تفصیل بیشتری به مطالب خود داده است. این شرح شامل توضیح، بیان نکات و دقایق کلمات صحیفه سجادیه است. میرداماد این شرح را بعد از سال ۱۰۲۳ق، که سال اتمام کتاب دیگرش السبع الشداد بوده، نگاشته است.[۴]
شرح الصحیفة السجادیة
شرح الصحیفة السجادیة شرح عربی ادبی، توضیحی، عرفانی و کلامی مفصلی بر صحیفه سجادیه از مؤلفی مجهول است. این شرح بعد از سال ۱۰۴۲ق نگاشته شده است؛ زیرا مؤلف آن درباره کتابی صحبت می‌کند که مصنف آن، فیض کاشانی (۱۰۰۷–۱۰۹۱ق)، آن را در سال ۱۰۴۲ق تألیف کرده است. همچنین، شارح مطالب بسیاری را از شیخ بهایی نقل می‌کند. مؤلف این شرح شناخته نشده، اما در عطف نسخه از آن واقف نسخه، سید کاظم عصار (۱۲۶۳–۱۳۵۳ش)، فقیه و فیلسوف و استاد دانشگاه تهران، آن را به میرزا حسن لاهیجی، فرزند فیاض لاهیجی (درگذشتهٔ ۱۰۷۲ق) و صاحب کتاب شمع الیقین، نسبت داده است. برخی محققان دلیلی برای رد یا تأیید این نظر نیافته‌اند.[۵] آقابزرگ تهرانی از شرح سه جلدی مبسوط و ناتمام میرزا حسن لاهیجی بر صحیفه سجادیه یاد کرده است.[۶]
ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین
ریاض العابدین فی شرح صحیفة زین العابدین شرح ترجمه فارسی مختصری بر صحیفه سجادیه که توسط یکی از شاگردان شیخ بهایی به نام بدیع الزمان قهپایی هرندی نگاشته شده است. شارح این شرح را به نام شاه صفی صفوی (حکومت ۱۰۳۸–۱۰۵۲ق) نگاشته است و آن را به تاریخ شعبان سال ۱۰۴۳ق به‌پایان رسانده است. قهپایی بعد از دیپاچه کتاب مختصری در آداب دعا ذکر می‌کند، سپس به شرح و تبیین اسناد صحیفه می‌پردازد. او در شرح خود تمام جملات ادعیه را بیان می‌کند و پس از آن به توضیح لغات و تنقیح معانی آنها می‌پردازد.[۷]
التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة
التحفة الرضویة فی شرح الصحیفة السجادیة شرح مبسوطی به زبان عربی که به نام شاه عباس دوم صفوی (حکومت ۱۰۵۲–۱۰۷۷ق) نگاشته شده است. در این شرح فقط دو دعای اول صحیفه شرح شد. شارح، قاضی بن کاشف‌الدین محمد اردکانی یزدی است که کتاب خود را بعد از ۱۰۵۷ق نگاشته است.[۸] آقابزرگ تهرانی این شرح ناتمام را شرحی نفیس خوانده است.[۹] شارح ابتدا قصد داشت شرح صحیفه خود را زبان عربی بنگارد، اما پس از شرح دو دعا تصمیم می‌گیرد، برای نفع عموم مردم از دقایق و اسرار شرح خود، منتخبی از شرح عربی خود را به فارسی برگرداند. اما ظاهراً هر دو شرح او ناتمام مانده و از شرح فارسی فقط یازده دعا شرح شده است.[۱۰]
ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین
ریاض العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرحی به زبان عربی که، به جز مقدمه صحیفه، تمام ۵۴ دعای صحیفه ضمن آن شرح شده است. شارح شاه‌محمد بن محمد دارابی عارف و تذکره‌نویس دوره صفوی و از شاگردان شیخ بهایی و ملاصدرا (۹۷۹–۱۰۴۵ق) بوده است. او شرح خود را ۱۰۸۳ق در بنگاله هند به‌پایان برده و در ۱۱۱۴ق، پس از ورود به اصفهان، به شاه سلطان حسین صفوی (حکومت ۱۱۰۵–۱۱۳۵) تقدیم کرده است. ریاض العارفین شرحی مزجی و مفصل بر صحیفه کامله است. در این کتاب شرح هر دعا ضمن عنوان روضه آمده است. شارح ضمن شرح خود به نکات نحوی، جنبه‌های لغوی و ادبی و اختلاف نسخ اهتمام داشته است.[۱۱]
حدائق الصالحین
حدائق الصالحین شرح عرفانی مفصلی به زبان عربی بر صحیفه سجادیه نگاشته غلام‌رضا بن عبدالعظیم کاشانی است. مؤلف در شرح خود هر دعا را ضمن یک حدیقه شرح کرده است. او پس از دیباچه کتاب مقدمه‌ای مشتمل بر پنج فایده در مورد صحیفه سجادیه آورده است. سپس، حدیقه‌ها را آغاز کرده و گویا موفق نشده بیش از یازده حدیقه از آن را تألیف کند. از اشارات مؤلف روشن می‌شود که این شرح را بین سال‌های ۱۰۹۹ تا ۱۱۱۰ قمری نگاشته است.[۱۲]
شرح الصحیفة السجادیة
شرح الصحیفة السجادیة شرح مفصلی به زبان عربی که سید نعمت‌الله جزایری (۱۰۵۰–۱۱۱۲ق) آن را در روزگار جوانی خود نگاشته است. جزایری بعدها این شرح راه با عنوان نورالانوار فی شرح کلام خیرالاخیار تلخیص کرده است.[۱۳]
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین
ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین مشهورترین و مفصل‌ترین شرح صحیفه سجادیه به زبان عربی که نوشته سید علی‌خان حسینی مدنی شیرازی (درگذشته ۱۱۲۰ق) است.[۱۴] مؤلف، این شرح را در هنگام اقامت دوازده‌ساله‌اش در هندوستان، به سال ۱۰۹۴ق، آغاز کرده و در سال ۱۱۰۶ق به‌پایان رسانده است. او شرح خود را به آخرین پادشاه صفوی، شاه سلطان حسین، تقدیم کرده است. سید علی‌خان سلسله روایت خود از صحیفه سجادیه را از طریق شیخ بهایی به شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ق) رسانده است.[۱۵]
ریاض السالکین دارای ۵۴ روضه است که هر یک دربرگیرنده شرح یک دعا از صحیفه است. شارحْ متن هر دعا را از شرح خود جدا کرده و هر شرح را با خطبه‌ای کوتاه آغاز کرده است. مؤلف در ابتدای شرح هر دعا تمام لغات متن را توضیح داده و پس از آن شرح مفاهیم دعا را در ذیل عناوینی چون «هدایة»، «تبصرة» و «تنبیه» آورده است.[۱۶] ریاض السالکین بهترین شرح صحیفه سجادیه قلمداد شده است.[۱۷] این شرح حاوی معارف سودمندی در دانش‌های مختلفی چون لغت، صرف، نحو، بلاغت، حدیث، کلام، فلسفه و عرفان است که مؤلف از منابع مختلف گردآورده و برای شرح دعاهای صحیفه از آنها سود جسته است.[۱۸] الگوی ساختاری و روشی سید علی‌خان در شرح خود بر صحیفه شرح نهج البلاغهٔ ابن ابی‌الحدید بوده است.[۱۹]
ریاض السالکین از زمان تألیف همواره مورد توجه عالمان و فقیهان شیعه بوده و آنان در مباحث خود در علوم مختلف به آن استناد کرده‌اند. این کتاب در روزگار مؤلف به امر شاه سلطان حسین صفوی توسط مترجمی ناشناس به فارسی ترجمه شده است.[۲۰]
شفاء الصدور فی شرح زبور
شفاء الصدور فی شرح زبور شروح مفصل توضیحی بر صحیفه سجادیه به زبان فارسی از سید عبدالرحیم بن محمد حسینی موسوی شهرستانی است. مؤلف در شرح خود ابتدا قسمتی از دعا را نقل می‌کند، سپس ذیل عناوین «بدان که» و «تحقیق» توضیحات لازم را در چند مقاله یا مطلب می‌آورد. او در انتها تحت عنوان «مؤلف گوید» نظر خود را ابراز می‌کند. شهرستانی این شرح را به نام شاه سلطان حسین صفوی نگاشته است.[۲۱]
آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین
آمال العارفین فی شرح صحیفة سید الساجدین شرح مفصلی به زبان عربی بر صحیفه سجادیه که میرزا عبدالوهاب بن محمدصالح برغانی قزوینی آن را نگاشته است. این شرح با در نظر گرفتن نظرات سید علی‌خان مدنی در ریاض السالکین و نقل احادیث و نظرات فلاسفه و عرفای معروف و بحث دربارهٔ آنها نگاشته شده است. شارح در کتاب برای پیوند دادن مبانی فلسفی با اعتقادات دینی تلاش کرده است. نسخه منحصر به فرد این شرح در کتابخانهٔ آیت‌الله مرعشی نجفی در قم نگهداری می‌شود. این نسخه مشتمل بر شرح سه دعای اول صحیفه سجادیه است که نگارش آن در ۱۲۹۱ق به پایان رسیده است. از وجود دیگر مجلدات این شرح اطلاعی در دست نیست.[۲۲]
شروح دوران معاصر
در دوران معاصر هم شروح مختصر و مفصل فراوانی بر صحیفه سجادیه نگاشته شده است.
صحیفهٔ سجادیه
صحیفهٔ سجادیه شرح فارسی صحیفهٔ سجادیه میرزا ابوالحسن شعرانی (۱۲۸۱–۱۳۵۵ش)، فیلسوف و فقیه شیعه، که با ترجمه دعاها و مقدمه او همراه است. شعرانی در مقدمه شرح خود به مباحثی چون حقیقت دعا، جایگاه آن در فرهنگ دینی شیعه، کیفیت دعا، کتاب‌های اصلی دعا در میان شیعیان، دعا از منظر حکمای اسلامی، دعای ملحون(همراه با غلط) و غیر مأثور(نقل‌نشده از معصوم)، چیستی صحیفه کامله سجادیه، شروح و حواشی و کتاب‌های مربوط به صحیفه و اسناد صحیفه می‌پردازد.[۲۳]
شعرانی شرح خود بر دعاهای صحیفه را به اختصار در انتهای متن و ترجمه دعاها آورده است. این شروح، که تعلیقاتی بر برخی مواضع صحیفه است، دارای درونمایههایی مختلف است؛ درونمایههایی رجالی، کتاب‌شناسانه، لغوی، تفسیری، روایی، تاریخی، کلامی، فلسفی و عرفانی که شعرانی با توجه به تسلطش بر علوم مختلف اسلامی توانسته در شرح خود از آنها بهره گیرد.[۲۴]
شهود و شناخت
شهود و شناخت ترجمه و شرح فارسی صحیفه سجادیه از حسن ممدوحی کرمانشاهی(۱۳۱۸–۱۳۹۹ش) که در سال ۱۳۸۱ش منتشر شده است. این شرح صورت نگارشی و تکمیل‌شده درس‌های شرح صحیفه سجادیه مؤلف در رادیو معارف بوده است. این شرح با مقدمه عبدالله جوادی آملی در چهار جلد به‌چاپ رسیده است. روش مؤلف در شرح خود چنین است که هر دعا را به چند قسمت تقسیم می‌کند و پس از ترجمه هر قسمت، به شرح مختصر و بیان نکاتی که از نظرش برجسته می‌آمده، می‌پردازد.[۲۵]
روش مؤلف در شرح خود برگرفته از فضای آموزشی خاص او در حوزه علمیه قم در دوران معاصر و تحت تأثیر روش خاص استادان او چون سید محمدحسین طباطبایی (۱۲۸۱–۱۳۶۰ش)، حسن حسن‌زادهٔ آملی (۱۳۰۷–۱۴۰۰ش) و جوادی آملی است. این روش تلفیقی از رویکردی عقلی به قرآن و سنت اسلامی از دریچه فلسفه صدرایی و عرفان ابن عربی (۵۶۰–۶۳۸ق) است. در مقدمه کتاب، مؤلف منابع خود در شرح صحیفه را، به جز قرآن کریم و تفاسیر قرآن و منابع روایی، کتاب‌های فلسفی و عرفان نظری مرجع چون شفاء ابن سینا (۳۷۰–۴۲۸ق)، فصوص الحکم و فتوحات مکیه ابن عربی، اسفار اربعهٔ ملاصدرا و تمهید القواعد ابن ترکه اصفهانی (درگذشتهٔ ۸۳۵ق) برشمرده است.[۲۶]
تفسیر و شرح صحیفه سجادیه
تفسیر و شرح صحیفه سجادیه شرحی است بر صحیفه سجادیه به قلم حسین انصاریان، مبلغ و نویسنده معاصر، که در پانزده جلد همه دعاهای صحیفه را شرح کرده است. این شرح صورت گسترش‌یافته شرح هفت جلدی دیگری از حسین انصاریان بر صحیفه، با نام دیار عاشقان، است. این کتاب با تقریظ محمدتقی جعفری (۱۳۰۲–۱۳۷۷ش)، فیلسوف معاصر شیعه، در سال ۱۳۸۹ش به‌چاپ رسیده است.[۲۷]
این کتاب درون‌مایه اخلاقی و عرفانی(با نظرگاه خاص نویسنده درباره عرفان اسلامی) دارد. نویسنده مطالب را با اتکا به آیات، روایات، اشعار و حکایات تبیین کرده است. در مقدمه ناشر دلیل نگارش این شرح کمبود شروح کامل بر صحیفه سجادیه و تغییر زمانه و نیاز به ارائه تفسیری روزآمد از معارف قرآن و اهل‌بیت(ع) عنوان شده است.[۲۸] انصاریان فکر نگارش شرح بر صحیفه را ناشی از عنایت الهی بر خود در شب میلاد رسول خدا(ص) و امام صادق(ع) برمی‌شمرد.[۲۹]
انصاریان در ابتدای شرح خود، به‌طور مفصل، به مباحثی مقدماتی چون شرح زندگی امام سجاد(ع)، حقیقت دعا و اسناد صحیفه سجادیه می‌پردازد.[۳۰] جلد چهاردهم و پانزدهم این کتاب به نمایه‌های تخصصی کتاب اختصاص دارد.[۳۱]
فهرستی از دیگر شرحهای صحیفه سجادیه
قرن ششم تا نهم
- التبصره فی شرح الصحیفه: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمدبن یوسف بن حسن شیبانی موصلی (متوفی ۶۸۰هـ) مخلوط در کتابخانه استاد سید محمد مشکوه در دو جزء.[۳۲]
- شرح صحیفه کرکی: شیخ محقق نورالدین ابی الحسن علی بن عبدالعالی کرکی(متوفی ۹۰۵ هجری قمری).
- شرح صحیفه زواره‌ای: مولی ابوالحسن علی بن الحسن مفسّر زواره‌ای استاد ملا فتح‌الله کاشانی که در سال ۹۴۷ از تألیف آن فارغ شده است.
- شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی(متوفی ۹۸۴ هـ).
- شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدی کلباسی یافت می‌شود.
- شرح صحیفه بلاغی: نجفی شیخ عباس بن محمدعلی که وفات والدش در سال ۱۰۰۰ رخ داده است.
- شرح صحیفه کرکی: به صورت تعلیقه تألیف سید حسین بن حسن کرکی معروف به مجتهد نوه دختری آیه الله محقق کرکی (متوفی ۱۰۰۱ هجری قمری).
قرن دهم و یازدهم
- شرح صحیفه رازی: ملامحمد سلیم رازی که در سال ۱۰۰۶ تألیف نموده است صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبّه دیده است.
- شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین بن محمد علی طریحی نجفی (متوفی ۱۰۸۵ هـ) موسوم به (النّکت اللطیفه).
- شرح صحیفه مشهدی، میرزا محمدبن محمدرضا مشهدی مؤلف «کنزالدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تألیف (۱۰۹۱ هـ).
- شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تألیف (۱۱۰۵ هجری قمری).[۳۳]
- شرح صحیفه ملامحمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی ۱۰۷۰ هـ) که به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه می‌باشد.
- شرح صحیفه خوانساری محقق آقا حسین خوانساری (متوفی ۱۰۹۹هـ)
- شرح صحیفه روغنی ملامحمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی که به صورت فارسی در سال ۱۰۷۳ تألیف نموده است (این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی قسمت شماره ۴۸۳۴ موجود است).[۳۴]
- شرح صحیفه کاشانی ملاحبیب الله بن علی مدد کاشانی که پیش نوادگان او یافت می‌شود.
- شرح صحیفه کاشانی محقق محدث بن شاه مرتضی کاشانی معروف به ملامحسن فیض (متوفی ۱۰۹۱هـ)
- شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی ۱۰۹۹هـ) از معاصرین شاه صفوی.
- شرح صحیفه ابوجعفر تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن جمال الدین (متوفی ۱۰۳۰هـ) صاحب الاستبصار.
- شرح صحیفه رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی که گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر می‌شود.
- شرح صحیفه یمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه.
- شرح صحیفه شهرستانی، سید امیر شرف الدین علی بن حجه الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی.
- شرح صحیفه الشهید الثانی: شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی.
- تعلیقات: شیخ بهائی بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین می‌باشد که ذکر شد.
- شرح صحیفه لاهیجی قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۴۸۲۹ مضبوط است.[۳۵]
- شرح رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی.
- شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی کرباسی در اصفهان بوده است.
- شرح و ترجمه استرآبادی: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادی است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمه‌ای بر صحیفه نگاشته است.
- شرح صحیفه رازی ملامحمد سلیم رازی از علمای قرن ۱۱ که هم‌اکنون در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۲۳۰۶ موجود است.[۳۶]
- شرح صحیفه صوفی از محمدتقی بن مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۹۹۳۴ نگهداری می‌شود.[۳۷]
- شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمدبن محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است.
قرن دوازدهم
- شرح صحیفه مجلسی تألیف علامه مجلسی (متوفی ۱۱۱۱ هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح کوتاه که به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک ۵۰۰۰ سطر می‌باشد نسخه‌ای از آن پیش مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی در خراسان بوده است.[۳۸]
- شرح ریاض الصالحین تألیف سید علی خان مدنی (متوفی ۱۱۲۰) می‌باشد آن چنان‌که شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالکین دارد در مدت ۱۲ سال آن را ترتیب داده است این شرح یکی از شرحهای مفصل و پربار صحیفه می‌باشد.
- شرح صحیفه سجادیه فتونی. مولی شریف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود ۱۱۴۰) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآه الانوار» نیز دارد.
- شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین بن حسن گیلانی اصفهانی (متوفی ۱۱۲۹) مدفون در مقبره آقاحسین خوانساری در تخت فولاد.
- شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میرفصیح بن میراطبّاء تبریزی قزوینی (متوفی ۱۱۴۹) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است.
- شرح صحیفه سجادیه صغانی سیدمحمدبن زید حسنی صغانی از علمای زیدیّه قرن دوازدهم هجری (متوفی ۱۱۴۹)[۳۹]
- شرح صحیفه مشهدی قمی از علمای قرن ۱۲ که در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۴۲۵۹ نگهداری می‌شود.[۴۰]
- شرح صحیفه مازندرانی: تألیف مولی فاضل آقاهادی مازندرانی داماد ملامحمدتقی مجلسی (متوفی ۱۱۳۴) و مقتول در فتنه افغانی‌ها.
- شرح صحیفه حویزی تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی ۱۱۵۰) که مرحوم صدر صاحب تأسیس شیعه آن را مشاهده نموده است.
- شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت‌الله جزائری (متوفی ۱۱۷۳).
- شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)[۴۱] صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم.
- شرح صحیفه فارسی بحرانی تألیف شیخ محمدعلی بن حاج سلیمان بحرانی که معاصر او در انوار البدرین گفته است.
- شرح صحیفه مرعشی سید علاء الدوله مرعشی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر کلام در فهرست کتابخانه ملی نقل نموده‌اند این نسخه در ۲۰۰ صفحه به قلم محمدبن محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است.
- شرح لواقح و لوایح که آقای جواهر کلام نام برده است.[۴۲]
- شرح ملحقات جزائری، که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است.
- شرح جمال الدین طوسی، صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخه‌ای از آن در کتابخانه آیه الله مرعشی در قم موجود است.
- شرح صحیفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علمای قرن ۱۲ معاصر مجلسی، فیضی میرداماد که در ضمن شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۳۴۷۹ از آن بزرگواران مطالبی نقل کرده است.[۴۳]
- شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین بن سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۲۱۱ نگهداری می‌شود.[۴۴]
قرن سیزدهم و چهاردهم
- شرح صحیفه حسینی: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسی شیرازی معروف به (ملاباشی) صاحب بحر الجواهر الخاقانی که جهت فتحعلی شاه قاجار تألیف نموده است آن چنان‌که صاحب الذریعه استظهار نموده است.[۴۵]
- شرح صحیفه سیدجمال الدین کوکبانی یمنی نزیل هند (متوفی در بغداد ۱۳۳۹ هجری ق) آن چنان‌که آیه الله مرعشی بیان نموده‌اند.
- شرح صحیفه میرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حکمت» در ۳ مجلد.
- شرح صحیفه عاملی علی بن شیخ ابی جعفر محمدبن جمال الدین صاحب الدّر منثور (۱۱۰۴ هجری قمری).
- شرح صحیفه سبزواری میرزا ابراهیم بن محمدعلی سبزواری ملقب به وثوق الحکما (متوفی ۱۳۵۸هـ. ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی می‌باشد که لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال ۱۳۴۲ هجری شمسی در ۳۴۰ صفحه به چاپ رسیده است.
- شرح صحیفه تبریزی موسی جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی ۱۰۲۶هـ. ق).
- شرح صحیفه شامی حسینی سیدمحسن بن احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی ۱۲۵۱هـ. ق) ابن زیاده در نشر البرف یاد کرده است.
- شرح صحیفه نجفی شیخ میرزا محمدعلی بن نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی ۱۳۳۴) مجلد بزرگی است که به صورت حاشیه بر صحیفه می‌باشد.
- شرح صحیفه قزوینی، ملاخلیل بن غازی قزوینی که نسخه‌ای از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است.
- شرح صحیفه اعرجی سیدمحمدرضا اعرجی موسوم به (الازهار اللطیفه) که تلخیصی از ریاض السالکین مدنی شیرازی است.
- شرح صحیفه طالقانی، علی طالقانی که ملامحمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است.
- شرح صحیفه لکنهویی مفتی میرعباس لکنهویی که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینی کنتوری در لکنهوء یافت می‌شود.
- شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهربن حسین شیرازی، بنا به تصریح آیه الله مرعشی، این شرح نیز سیدعلی همدانی در نجف رؤیت شده است.
- شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح‌الله خطاط صوفی تنظیم شده براساس مسلک صوفیه در کتاب ریاض السالکین از ملاگنجعلی اصفهانی نقل نموده است.
- شرح صحیفه صنعانی سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری.
- شرح صحیفه شیرازی سیدافضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه.
- شرح لغات صحیفه قرشی تألیف سیدعلی اکبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ ۱۳۸۳ قمری.
- شرح سید جمال الدین کوکبانی یمانی مقیم هند (متوفی ۱۳۳۹).
- شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانی که به دستور رکن الملک حاکم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.
- شرح صحیفه تنکابنی سلیمان بن محمد گیلانی (متوفی ۱۳۰۲هـ. ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره ۱۳۶۱ نگهداری می‌شود.[۴۶]
- شرح صحیفه طباطبایی تألیف سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میرمحمد صالح طباطبائی.
- شرح عربی صحیفه حسینی سرابی، مؤلف آن حجه الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (ره) از علمای قرن چهاردهم هجری این شرح در چهار مجلد وزیری تألیف و تنظیم شده است.
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ طهرانی، آقابزرک محمدمحسن بن علی، الذریعة الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالأضواء، ج۱۳، ص۳۵۸. حکیم، محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، دی و بهمن ۱۳۸۰ش، ص۱۰۵.
- ↑ الطهرانی، الذریعة، ج۱۶، ص۳۴۶. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۹۶–۹۷.
- ↑ طهرانی، آقا بزرگ، الذریعة، ج۶، ص۳۹۱. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۶–۱۰۷.
- ↑ حکیم، سید محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، آبان و آذر ۱۳۸۰ش، ص۹۵.
- ↑ حکیم، سید محمدحسین، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، اسفند۱۳۸۰ و فروردین ۱۳۸۱ش، ص۸۸–۸۹.
- ↑ طهرانی، آقابزرگ، الذریعة، ج۱۳، ص۳۴۹.
- ↑ طهرانی، الذریعة، ج۱۳، ص۳۴۸. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۹–۱۱۰.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۸۹–۹۰.
- ↑ طهرانی، الذریعة، ج۳، ص۴۳۵.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۹۰.
- ↑ طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ۲۹۸. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۱۰.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۱۰۵.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، ص۸۸.
- ↑ طهرانی، الذریعة، ج۱۱، ص۳۲۵.
- ↑ معینی، محسن، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۹ش، ج۲۱، ص۴۴.
- ↑ معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۴.
- ↑ الامین، السید محسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق، ج۸، ص۱۵۲.
- ↑ معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۴.
- ↑ معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۵.
- ↑ معینی، «ریاض السالکین»، دانشنامهٔ جهان اسلام، تهران، ج۲۱، ص۴۵. حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۱–۵۲، ص۱۰۹.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش ۵۳–۵۴، ص۹۴.
- ↑ حکیم، «کتاب‌شناسی تفصیلی شروح و ترجمه‌های صحیفهٔ سجادیه»، کتاب ماه دین، ش۴۹–۵۰، ص۸۸.
- ↑ صحیفهٔ سجادیه، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی، تهران، سازمان چاپ و نشر بین‌الملل سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۹۳ش، ص۱–۱۴.
- ↑ صحیفهٔ سجادیه، ترجمه و شرح ابوالحسن شعرانی، ص۳۲۷–۳۷۵.
- ↑ ممدوحی کرمانشاهی، حسن، شهود و شناخت (ترجمه و شرح صحیفهٔ سجادیه)، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۳۷–۳۸.
- ↑ ممدوحی کرمانشاهی، شهود و شناخت، قم، ج۱، ص۳۷.
- ↑ پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت استاد حسین انصاریان، تاریخ بازدید ۳۰ بهمن ۱۴۰۱.
- ↑ انصاریان، حسین، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، تحقیق محسن فیض‌پور، تهران، دارالعرفان، ۱۳۹۱ش، ج۱، ص۶.
- ↑ انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱، ص۱۵–۱۶.
- ↑ انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱، ص۲۳–۱۰۲.
- ↑ انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱۴؛ نیز: انصاریان، تفسیر و شرح صحیفه سجادیه، ج۱۵.
- ↑ نقل از شرح عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص۲۹.
- ↑ ریحانه الادب، تألیف مرحوم محمدعلی مدرسی تبریزی، ج۱، ص۲۷۶.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۲۱.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۳، ص۲۸.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۹، ص۲۷۰.
- ↑ ریحانه الادب، ج۱، ص۲۹۰.
- ↑ این کتاب نخست شماره ۳۲۵ در کتابخانه آیه الله مرعشی موجود است. «فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۴، ص۱۴۲.»
- ↑ مؤلفات الزیدیّه تألیف سید احمد حسینی اشکوری، ج۲، ص۱۶۲.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱۱، ص۲۶۱.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۵، ص۳۳۲.
- ↑ شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص۳۵.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۹، ص۲۷۵.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۱، ص۲۴۱.
- ↑ الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج۱۳، ص۳۴۷.
- ↑ فهرست کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، ج۴، ص۱۳۵.