واژگان عفت و حیاء و غض در قرآن

سؤال

واژه‌های عفت، حیاء، غض، که در قرآن کریم آمده است، به چه معنا می‌باشد؟

عفت در قرآن به معنای خودداری کردن از حرام و پاکدامنی آمده است. کلمه حیاء در قرآن نیامده است اما مشتقات آن به معنای شرم و خجالت است که درباره خداوند و پیامبر(ص) آمده است. و یک بار هم در معنای مصطلح درباره دختر حضرت شعیب(ع) استعمال شد. غض در اصل به معنای کاستن و کم کردن است. در قرآن درباره نگاه به نامحرم و درباره صدای بلند کلمه غض استفاده شده است.

عفت

همچنین ببینید: مصادیق عفاف در قرآن

عفت از ریشه عفف به معنای شیر در پستان و باقی مانده کم شیر در پستان است.

عفت در اصطلاح، حاصل شدن حالتى براى نفس و جان آدمى كه به وسيله آن از غلبه و تسلّط شهوت جلوگيرى مى‏‌شود. این معنا از معنای لغوی آن گرفته شده است؛ همانگونه که شیر و باقی‌مانده آن در پستان، پنهان است و کسی بدان دسترسی ندارد، فرد عفیف نیز خود را نگه می‌دارد. به معنی کوشش و مبالغه در نگهداری عفت نفس، پاکدامنی و پرهیزکاری، خودداری کردن، حفظ نفس از به جا آوردن اعمال بد و اموال حرام واخلاق ناپسند است.

عفت با مشتقاتش چهار بار در قرآن آمده است: دو بار درباره مسائل اقتصادی و دو بار هم در باره پاکدامنی و دوری از شهوات ناپسند.

مسائل اقتصادی:

• ﴿لِلْفُقَراءِ الَّذينَ أُحْصِرُوا في‏ سَبيلِ اللَّهِ لا يَسْتَطيعُونَ ضَرْباً فِي الْأَرْضِ يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً وَ ما تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَليمٌ؛ [اين صدقات‏] براى آن نيازمندانى است كه در راه خدا فرومانده‌‏اند، و نمى‌‏توانند [براى تأمين هزينه زندگى‏] در زمين سفر كنند. از شدّت خويشت‌ن‏دارى، فرد بى‏‌اطلاع، آنان را توانگر مى‏‌پندارد. آنها را از سيماي‌شان مى‏‌شناسى. با اصرار از مردم نمى‏‌خواهند. و هر مالى [به آنان‏] انفاق كنيد، خدا از آن آگاه است‏.﴾(بقره:۲۷۳)
• ﴿وَ ابْتَلُوا الْيَتامى‏ حَتَّى إِذا بَلَغُوا النِّكاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْداً فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ وَ لا تَأْكُلُوها إِسْرافاً وَ بِداراً أَنْ يَكْبَرُوا وَ مَنْ كانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَ مَنْ كانَ فَقيراً فَلْيَأْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَإِذا دَفَعْتُمْ إِلَيْهِمْ أَمْوالَهُمْ فَأَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَ كَفى‏ بِاللَّهِ حَسيباً؛ و يتيمان را چون به حد بلوغ برسند، بيازماييد! اگر در آنها رشد يافتيد، اموال‌شان را به آنها بدهيد! و پيش از آنكه بزرگ شوند، اموال‌شان را از روى اسراف نخوريد! هر كس كه بى‌‏نياز است، (از برداشت حق الزحمه) خوددارى كند؛ و آن كس كه نيازمند است، به طور شايسته (و مطابق زحمتى كه مى‏‌كشد،) از آن بخورد. و هنگامى كه اموال‌شان را به آنها بازمى‏‌گردانيد، شاهد بگيريد! اگر چه خداوند براى محاسبه كافى است.﴾(نساء:۶)

پاکدامنی و دوری از شهوات:

• ﴿وَ لْيَسْتَعْفِفِ الَّذينَ لا يَجِدُونَ نِكاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ؛ و كسانى كه امكانى براى ازدواج نمى‌‏يابند، بايد پاكدامنى پيشه كنند تا خداوند از فضل خود آنان را بى‏نياز گرداند!﴾(نور:۳۳)
• ﴿وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتي‏ لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أَنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزينَةٍ وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليمٌ؛ و زنان از كارافتاده‏اى كه اميد به ازدواج ندارند، گناهى بر آنان نيست كه لباسهاى (رويين) خود را بر زمين بگذارند، بشرط اينكه در برابر مردم خودآرايى نكنند؛ و اگر خود را بپوشانند براى آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.﴾(نور:۶۰)

حیاء

حیاء از ریشه حیی است و دو معنا دارد: یک) به معنای زنده و باقی بودن و معنای مقابلش مرگ و نیست شدن است؛ دو) به معنای شرم داشتن و دوری از زشتی‌ها و معنای مقابلش وقاحت و پررویی است.

حیّ به معنای زنده بودن، زندگی و بقا داشتن، بیش از صد و هشتاد بار در قرآن آمده است؛ مانند حی بودن خدا؛ حیات طیبه؛ حیات دنیا؛ تحیت و درود گفتن و ... .

حیاء به معنای شرم داشتن، سه بار در قرآن آمده است:

حیای پاکدامنانه:

حيا، از برجسته‏ترين كمالات زن در قرآن مى‏باشد و در نگاه قرآن، رفت وآمد زن در بيرون خانه بايد براساس حيا و عفّت باشد. قرآن حیای یکی از دختران حضرت شعیب را اینگونه بیان کرده است: ﴿فَجاءَتْهُ إِحْداهُما تَمْشي‏ عَلَى اسْتِحْياءٍ قالَتْ إِنَّ أَبي‏ يَدْعُوكَ لِيَجْزِيَكَ أَجْرَ ما سَقَيْتَ لَنا؛ پس يكى از آن دو زن، در حالى كه به آزرم گام بر مى‏داشت، نزد وى آمد و گفت: پدرم تو را مى‏طلبد تا تو را به پاداش آب‏دادن [گوسفندان‏] براى ما، مزد دهد.﴾(قصص:۲۵) راه رفتن بر" استحياء" یعنی عفت و نجابت از طرز راه رفتنش پيدا بود.

حیا و شرم داشتن رسول الله(ص):

حیا به معنای شرم داشتن، به رسول خدا نسبت داده شده است که از روی شرم نمی‌توانست به مومنان بگوید بعد از خوردن غذا در خانه‌اش، پراکنده شوید.﴿يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُيُوتَ النَّبِيِّ إِلاَّ أَنْ يُؤْذَنَ لَكُمْ إِلى‏ طَعامٍ غَيْرَ ناظِرينَ إِناهُ وَ لكِنْ إِذا دُعيتُمْ فَادْخُلُوا فَإِذا طَعِمْتُمْ فَانْتَشِرُوا وَ لا مُسْتَأْنِسينَ لِحَديثٍ إِنَّ ذلِكُمْ كانَ يُؤْذِي النَّبِيَّ فَيَسْتَحْيي‏ مِنْكُمْ وَ اللَّهُ لا يَسْتَحْيي‏ مِنَ الْحَقِّ؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! در خانه‏هاى پيامبر داخل نشويد مگر به شما براى صرف غذا اجازه داده شود، در حالى كه (قبل از موعد نياييد و) در انتظار وقت غذا ننشينيد؛ امّا هنگامى كه دعوت شديد داخل شويد؛ و وقتى غذا خورديد پراكنده شويد، و (بعد از صرف غذا) به بحث و صحبت ننشينيد؛ اين عمل، پيامبر را ناراحت مى‏نمايد، ولى از شما شرم مى‏كند (و چيزى نمى‏گويد)؛ امّا خداوند از (بيان) حق شرم ندارد!﴾(احزاب:۵۳) قرآن در بیان آداب معاشرت به مومنان دستور می‌دهد بدون اجازه وارد خانه نشوند؛ هنگامى كه دعوت شده و غذا خوردند، پراكنده شوند. سپس علت اين حكم را چنين بيان مى‏كند که اين كار پيامبر را آزار مى‏داد، اما او از شما شرم مى‏كرد، ولى خداوند از بيان حق شرم نمى‏كند.

حیای خدا:

حیا کردن از بيان حقايق، جهالت است و خدا اینگونه حیا را از خود نفی کرده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لا يَسْتَحْيي‏ أَنْ يَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها؛ خداوند از اين كه پشه و حتى كمتر از آن، مثال بزند شرم نمى‏كند.﴾(بقره:۲۶) اينكه خداوند در اين آيه مي‌فرمايد خداوند از مثال زدن بپشه يا چيزهاى ديگر حياء نمي‌كند، در آيات ديگر نیز آمده است. ‏ اين مثال‌ها براى بيان حقايق است و نباید در بیان حقیقت از کسی شرم داشت.‏

غض

همچنین ببینید: چشم فروبستن از نامحرم در آیه ۳۰ سوره نور

غض به معنای تازه، تازه رسیده، شاداب، سستی و نرمی در پلک چشم، نزدیک کردن پلک‌ها به هم بدون اینکه کاملاً بسته شوند، سرزنش و ملامت هم گفته می‌شود. برخی گفته‌اند که غض دو معنا دارد: یکی کم کردن و کاستن؛ دیگری به معنای طراوت داشتن. غض بصر هم چون چشم را فرو می‌بندد از معنای کاستن و کم کردن گرفته شده است. راغب اصفهانی واژه شناس قرآنی هم غض را نقصان از ديدن و صدا و آنچه كه در ظرفى است يا خيره نگاه نكردن و صداى آرام و ملايم برآوردن از حلقوم دانسته است. هر چيز تازه‏اى كه مدّتش و درنگش طولانى نبوده را هم غض گویند. به نظر می‌رسد غض یک معنا بیشتر ندارد و آن نقصان است و این گاهی در نگاه کردن است، گاهی در صدا زدن است و به همین مناسبت است که به چیز تازه، غض گفته می‌شود چون در ذاتش یک لطافت و نرمی وجود دارد.

غض با مشتقاتش چهار بار در قرآن آمده است و دوکارد دارد که همان معنای لغوی آن است:

1. غض در نگاه: چشم به زیر انداختن، کامل نگاه نکردن و مستقیم به دیگری خیره نشدن: قرآن به مردان مومن سفارش کرده است که در مواجه با زنان نامحرم مراقب نگاه‌شان باشند: ﴿قُلْ لِلْمُؤْمِنينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ﴾(نور:۳۰) به زنان با ایمان هم همین دستور را می‌دهد: ﴿وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ﴾(نور:۳۱)
2. غص در گفتار: لقمان حکیم به فرزندش توصیه می‌کند که در هنگام سخن گفتن، صدای خود را بلند نکند: ﴿وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِكَ إِنَّ أَنْكَرَ الْأَصْواتِ لَصَوْتُ الْحَميرِ﴾(لقمان:۱۹) در سوره حجرات یکی از ویژگی‌های مومنان را پایین آوردن صدای خود نزد رسول الله(ص) دانسته شده است: ﴿إِنَّ الَّذينَ يَغُضُّونَ أَصْواتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولئِكَ الَّذينَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوى‏ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ أَجْرٌ عَظيمٌ﴾(حجرات:۳)