صحیفه سجادیه
لطفا صحیفه سجادیه را معرفی بفرمایید.
صحیفه سجادیه، عنوان کتابی شامل ۵۴ دعا از امام سجاد(ع) است. این کتاب در قالب دعا، علاوه بر راز و نیاز با خداوند، به مسائل عقیدتی، تربیتی، سیاسی و معارف اسلامی پرداخته است. آقا بزرگ تهرانی، ۵۰ شرح را برای کتاب صحیفه سجادیه معرفی می‌کند، علاوه بر این شروح، ترجمه‌های بسیاری به زبان‌های مختلف بر این کتاب صورت گرفت. غیر از کتاب صحیفه سجادیه معروف که «صحیفه کامله» نیز خوانده می‌شود، پنج صحیفه دیگر که شامل دعاهای دیگری از امام سجاد(ع) بوده، گردآوری گردیده است.
جایگاه
مجموعه ۵۴ دعای امام سجاد(ع) به نام «صحیفه سجادیه» معروف است که پس از قرآن و نهج‌البلاغه از مهم‌ترین گنجینه‌های حقایق و معارف الهی به شمار می‌رود، به طوری که از طرف دانشمندان برجسته، به «اخت القرآن»،[۱] «انجیل اهل‌البیت(ع)» و «زبور آل محمد(ص)» لقب گرفته است.[یادداشت ۱]
در سال ۱۳۵۳ هجری قمری مرحوم آیت الله مرعشی نجفی، نسخهای از صحیفه سجادیه را برای نویسنده تفسیر طنطاوی به قاهره فرستاد. وی پس از تشکر، در پاسخ چنین نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گران بهای جاوید که از مواریث نبوت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن می‌نگرم، آن را از گفتار مخلوق برتر و از کلام خالق پایین‌تر می‌یابم».
صحيفه سجاديه تنها شامل راز و نياز و بيان حاجت در پيشگاه خداوند متعال نيست، بلكه درياي بيكراني از علوم و معارف اسلامي است كه طي آن مسائل عقيدتي، فرهنگي، اجتماعي، سياسي و پارهاي از قوانين طبيعي و احكام شرعي در قالب دعا مطرح شده است.
اين كتاب ارزشمند ويژگيهاي خاصّي دارد.
- صحيفه سجادیه تجسّم بخش تجرّد كامل از عالم ماده و انقطاع از خلق و ارتباط با خداوند و تكيه به اوست. در قسمتي از دعاي بيست و هفتم آمده است: «خداوندا من به خاطر اخلاص خود، از همه كس بريده و رو به سوي تو آوردهام اينك تمام وجودم متوجه به لطف و كرم توست. من از كساني كه خود دست نياز به سوي تو دارند، رو برگردانيدم، و چون دريافتم كه اظهار حاجت به كساني كه خود نيازمندند دليل بر بيخردي و كجانديشي است.»
- صحيفه سجاديّه بيانگر كمال معرفت و ايمان عميق امام سجاد(ع) نسبت به خداي تعالي است. در بخشي از دعاي اول آمده است: «همه سپاسها از آن خداوندي است كه او مبدأ و سرآغاز جهان هستي است و براي ذات مقدس او آغازي نيست، خداوندي كه پايان همه چيز به او منتهي مي‌شود ولي او را نهايتي نيست. خداوندي كه چشمان بندگان از ديدن او قاصر و انديشه و اوهام توصيف كنندگان از بيان صفاتش ناتوانند.»
- صحيفه سجادیه درهاي آرزو و اميد به رحمت پروردگار را ميگشايد، زيرا كه انسان هرچقدر گناهكار باشد نبايستي اميد به بازگشت از گناه و رجعت به سوي پروردگار را در دل خود نااميد سازد. در دعای بیستم آمده است: «اى خداوند، بر آستان مغفرت تو فرود آمدهام و به اميد عفو تو آهنگ كردهام و به بخشايش تو دل بستهام و به فضل و احسان تو اعتماد كردهام و مرا آنچه سبب آمرزش تو شود، در دست نيست و كارى نكردهام كه به پاداش آن شايسته عفو تو باشم و چون بدين سان خويشتن را محكوم كردهام ديگر جز فضل و احسان تو پناهى ندارم.پس درود بفرست بر محمد و خاندان او و مرا به فضل خويش بنواز.»
- صحيفه سجادیه باب مناظرات تازهاي را با پروردگار به روي انسان ميگشايد. در بخشي از دعاي پنجاهم آمده است: «خداوندا من فردي ناچيزم و قدر و منزلتم اندك است و عذاب و كيفر من چيزي نيست كه به قدر ذرّهاي در قدرت تو بيفزايد و اگر عذاب چيزي بود كه در سلطنت تو ميافزود هر آينه دوست داشتم كه آن فزوني براي تو باشد ولي سلطنت تو بالاتر و قدرت تو جاودانهتر از آن است كه اطاعتِ اطاعت كنندگان و يا نافرماني گنهكاران از آن بكاهد.»
نهج البلاغه در نگاه دانشمندان
بزرگان و انديشمندان، عبارات زيبا و پرمحتوايي در وصف صحيفه سجاديه بيان نموده‌اند.
- مرحوم فيض الاسلام مترجم و شرح کننده صحیفه سجادیه گفته است: اين كتاب را هر كس از روي اخلاص و با نيت پاك بخواند و در فهم معاني آن انديشه نمايد، بي‌درنگ نور الهي در دل او تابيده و متوجه خداوند متعال گشته و به راه سعادت و نيك‌بختي دنيا و آخرت قدم مي‌گذارد.[۲]
- حضرت امام خميني (ره) در وصيتنامه خود فرموده‌اند: ما مفتخريم كه ادعيه حيات‌بخش كه او را قرآن صاعد مي‌خوانند، از ائمه معصومين ما است. ما به مناجات شعبانيه امامان و دعاي عرفات حسين بن علي(ع) و صحيفه سجاديه اين زبور آل محمد و صحيفه فاطميه كه كتاب الهام شده از جانب خداوند تعالي، به زهراي مرضيه است؛ از ماست.[۳]
- شهيد مرتضي مطهري: يكي از آن گنجينه‌هاي بزرگي كه در دنياي شيعه وجود دارد اين دعاهاست. به خدا قسم گنجينه‌اي است از معرفت. اگر ما هيچ دليل ديگري نداشتيم غير از دعاهايي كه داريم، از زين العابدين(ع) صحيفه سجاديه يا دعاهاي غيرصحيفه سجاديه، مانند دعاي ابوحمزه ثمالي از علي بن الحسين(ع) نداشتيم و اسلام در چهارده قرن چيز ديگري نداشت، جز همين كه توسط شاگردهاي اسلام چنين اثري ظاهر شده كافي است، آن قدر اين‌ها اوج و رفعت دارد كه اصلاً اعجاز جز اين چيزي نيست.[۴]
- مقام معظم رهبری: آري، يك كتاب صحيفه سجاديه از اول تا آخر پر از انگيزه‌هاي شريف براي انسان‌هاست كه اگر انسان به آنها توجه كند واقعاً همين صحيفه‌سجاديه كافيست كه يك جامعه را توجه دهد و اصلاح و بيدار كند.[۵]
- طنطاوی جوهری: در سال ۱۳۵۳ هـ . ق مرجع فقيد شيعه حضرت آيت الله العظمي مرعشي نجفي (ره) نسخه‌اي از كتاب شريفه صحيفه سجاديه را براي علامه معاصر مؤلف تفسير طنطاوي (مفتي اسكندريه) به «قاهره» فرستاد. وي در پاسخ چنين نگاشت: نامه گرامي مدتي پيش به ضميمه كتاب صحيفه سجاديه از كلمات امام زاهد اسلام، علي زين العابدين، ابن امام حسين شهيد، ريحانه مصطفي رسيد. كتاب را با دست تكريم گرفتم و آن را كتابي يگانه يافتم كه مشتمل بر علوم و معارف و حكمت‌هايي است كه در غير آن يافت نمي‌شود. حقا كه اين از بدبختي است ما (اهل سنت) تاكنون به اين اثر گرانبهاي جاويد از ميراثهاي نبوت و اهل بيت دست نيافته‌ايم. من هرچه در آن مطالعه و دقت مي‌كنم مي‌بينم كه آن بالاتر از كلام مخلوق و دون كلام خالق است، راستي چه كتاب كريمي است.[۶]
- مرحوم محمدتقي فلسفي(ره) در مقدمه شرح دعاي مكارم الاخلاق كه يكي از دعاهاي صحيفه سجاديه است مي‌گويد: دعاي شريف مكارم الاخلاق صحيفه سجاديه، حاوي تعاليمي مهم و درس‌هاي آموزنده و انسان‌ساز است و به هر نسبت كه افراد علاقه‌مند و با ايمان در مضامين آن دقت كنند و محتواي آن را به نيكي فراگيرند و دستورهايش را عملا به كار بندند، به همان نسبت از سعادت واقعي و كمال راستين برخوردار مي‌گردند و به مكارم اخلاق و سجاياي انساني متخلق مي‌شوند.[۷]
- آقاي «اندره كوفسكي» دانشمند مسيحي از لهستان: من عميقاً تحت تأثير انديشه‌هاي امام مسلمانان، امام سجاد(ع) قرار گرفته‌ام، كه افكار بلند و متعالي او در صفحات صحيفه سجاديه تبلور يافته است. مطالعه اين اثر گران‌بها و دقت در مضامين و معارف سرشار اين كتاب به شدت روح مرا تحت تأثير قرار داده و مجذوب خود ساخته است و خدايي به من بخشيده است.[۸]
محتوا
صحیفه سجادیه را تنها شامل راز و نیاز با خدا و بیان حاجت در پیشگاه وی ندانسته‌اند. صحیفه سجادیه را مجموعه‌ای از علوم و معارف اسلامی معرفی کرده‌اند که مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی و پاره‌ای از قوانین طبیعی و احکام شرعی را در قالب دعا مطرح کرده است.
امام سجاد(ع)، مسايل تربيتي، فردي، اجتماعي و ايدئولوژيكي را در قالب دعا بيان نموده است كه با تفكر و تعمق در آموزه‌هاي آن، مي‌توان به معدن معارف ناب الهي واصل شد. امام سجاد(ع) در همه موضوع‌ها، با شيوه‌اي ابتكاري و خلاقيتي منحصر به فرد، تصوير روشني از معارف اسلامي و جامعه اسلامي زمان خويش را ارايه مي‌دهد و تكليف مسلمانان را بيان مي‌نمايد.
هماهنگي با قرآن در شروع با حمد و ستایش الهی
قرآن كريم بعد از بسم الله الرحمن الرحيم، با كلمه «الحمدلله» آغاز مي‌شود، صحيفه سجاديه نيز با كلمه «الحمدلله» شروع مي‌شود: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الْأَوَّلِ بِلَا أَوَّلٍ كَانَ قَبْلَهُ؛ سپاس خداوند را كه نخستين موجود است و پيش از او هيچ نبود.»[۹]
امام سجاد(ع) در اين دعا، خداوند را به خاطر نعمت‌هاي فراوانش حمد مي‌نمايد و از خداوند متعال حمدي را درخواست مي‌كند كه صعود به اعلي عليين، هم نشيني با فرشتگان و پيامبران ـ عليهم السّلام ـ از آثار ارزشمند آن است.
با تفكر در برتري خداوند بر مخلوقات؛ خداوندي كه وجود مطلق و بي‌نهايت است، به گسترة بينش الهي امام پي مي‌بريم. در پايان دعا آنچه را كه آرزوي همه اولياي الهي است، از خدا درخواست مي‌كند و ياد شهيدان را زنده مي‌كند: «و نصيرُ بِهِ في نظمِ الشُهداءِ بِسُيوفِ أعدائهِ، إنّهُ وليٍّ حميدٌ؛ (خداوند را سپاس...،) آن گونه سپاسي كه در سلك شهيدان قرار گيريم، آنان كه با شمشيرهاي دشمنان خدا كشته شدند.»[۱۰]
آسيب شناسي دقيق صفات نيكو
صحيفه سجاديه، نقطه‌هاي ضربه پذير انسان را يادآوري مي‌نمايند. بعضي از صفات پسنديده داراي مرز دقيقي با صفات ناپسند هستند و اين نكته انسان را وامي‌دارد كه حدود صفات را به خوبي بشناسد، تا از حد خارج نشود. اين نكته در دعاهاي امام(ع) از جمله در دعاي مكارم الاخلاق با ظرافت خاصي بيان شده است.
- تكبر: «و أعزَّني و لا تَبتَليني بالكِبر؛ بارالها به من عزت نفس عطا فرما و به كبر مبتلا مكن.» [۱۱] امام سجاد(ع) پس از درخواست عزت نفس از ابتلاي به كبر سخن مي‌گويد، زيرا ممكن است عزت نفس در روحيه بعضي از افراد، از مرز خود تجاوز كند و آدمي را دچار خود بزرگ‌بيني و كبر نمايد.
- عجب: «و عبّدني لكَ و لا تُفسِد عبادَتي بالعُجب؛ و توفيق عبادت ده و به خودپسندي، عبادت مرا فاسد مكن.»[۱۱] عبوديت با اين اهميت، ديوار به ديوار عجب است. خطري كه عبد را تهديد مي‌كند، عجب و خودپسندي است.
- منت نهادن: «و أجر للناسِ علي يديَّ الخير و لا تُمحقهُ بالمنِّ؛ و با دست من، خير بر مردم جاري كن و به منت نهادن، آن را ضايع مساز.»[۱۱]در اين جا آفت كارهاي خير براي مردم، منت نهادن ذكر شده است كه با آيات قرآن هم خواني دارد. ﴿يا أيّها الّذين آمنوا لا تُبطلوا صدقاتِكم بالمنِّ و الأذي؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منت و آزار، باطل نسازید.﴾(بقره:۲۶۴)
اقتدا به خوبان و اولياي الهي
انسان همواره در پي اسوه‌اي است تا دل به او بندد و در راه و روش او گام بردارد. تأثيرپذيري عميق انسان از اسوه‌ها و الگوها، امري مسلم است. امام سجاد(ع) اين نكتة ظريف در انسان شناسي را به شيوه‌اي زيبا بيان نموده است: «أسألكَ خوفَ العابدينَ لكَ و عِبادَةَ الخاشعينَ لكَ، و يقينَ المتوَكِّلين عليكَ و توكُّلَ المؤمنين عليكَ، اللهمّ اجعَل رغبَتي في مَسألتي مثلَ رغبَةِ أوليائكَ في مسائلهم و رَهبتي مثلَ رهبةَ أوليائكِ و استعمِلني في مرضاتك عملاً لا أترُكُ معه شيئاً من دينكَ مخافةَ أحدٍ من خلقِكَ؛ از تو مي‌خواهم ترس عبادت كنندگان تو را، و پرستش فروتنان تو را و يقين توكل كنندگان بر تو را، و توكل مؤمنان به تو را. خداوندا! رغبت مرا در سوال خويش مانند رغبت دوستان خود گردان و بيم مرا هم مانند آنان قرار ده و مرا در تحصيل خوشنودي خود به كارگير چنان كه هيچ عملي از دين تو را از ترس كسي ترك نكنم.»
مساله امامت و رهبری جامعه
امام سجاد(ع) در ضمن دعاهای خود در چندین مورد، مباحث سیاسی به ویژه مسئله «امامت» و رهبری جامعه اسلامی را مطرح کرده است. امام سجاد (ع) در نیایش چهل و هفتم صحیفه سجادیه در قالب دعا امامان برحق را با ذکر صفاتشان معرفی کرده است تا افراد حقیقت‌جو فریب مدعیان باطل رهبري را نخورند و از روي این نشانه‌ها رهبران راستین را تشخیص بدهند و حجت‌هاي حقیقی دین و نگهبانان برحق شریعت را بشناسند.[۱۲]
امام سجاد(ع) در دعای ۴۷ صحیفه از خدا درخواست می‌کند که به ائمه(ع) درود بفرستد:«رَبِّ صَلِّ عَلَى أَطَايِبِ أَهْلِ بَيْتِهِ الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ؛ اى پروردگار من، بر اهل بيت پاکیزه رسول خدا درود بفرست.» سپس برخی از ویژگی‌های امامان معصوم را می‌شمارد.
- برگزیده الهی بودن: «الَّذِينَ اخْتَرْتَهُمْ لِأَمْرِكَ؛ آنان را براى قيام به امر خود برگزيدهاى، درود بفرست.»
- خزانه داران علم الهی: «وَ جَعَلْتَهُمْ خَزَنَةَ عِلْمِكَ؛ و خزانه‌داران علم خودت قرار داده‌ای.»
- حافظان دین خدا: «وَ حَفَظَةَ دِينِكَ؛ و حافظان دين خودت قرار کرده‌ای.»
- خلفای الهی در زمین: «وَ خُلَفَاءَكَ فِي أَرْضِكَ؛ و خلفاى خود بر روى زمين نمودی.»
- حجت‌های الهی بر بندگان: «وَ حُجَجَكَ عَلَى عِبَادِكَ؛ و حجت‌هاى خود بر بندگان قرار دادهاى.»
- برخوردار بودن از عصمت: «وَ طَهَّرْتَهُمْ مِنَ الرِّجْسِ وَ الدَّنَسِ تَطْهِيراً بِإِرَادَتِكَ؛ و آنان را به خواست خود از هر ناپاك پاك گردانيدهاى.»
- وسیله رسیدن بندگان الهی به خدا: «وَ جَعَلْتَهُمُ الْوَسِيلَةَ إِلَيْكَ؛ و طريق رسيدن به مقام قرب خود قرار داده‌ای.»
- راه رسیدن به بهشت الهی: «وَ الْمَسْلَكَ إِلَى جَنَّتِك؛ و وصول به بهشتت ساختهاى.» [۱۳]
مسايل اعتقادي
- خداشناسي: در بخشي از دعاي چهل و هفتم آمده است: «پروردگارا! حمد و ستايش مخصوص توست، اي پديد آورنده آسمان‌ها و زمين اي صاحب بزرگي و احسان كامل، اي مالك و مهتر مهتران، اي خداي هر پرستشگر و اي آفريننده هر آفريده و اي وارث هر چيز، چيزي مانند او نيست و آگاهي به چيزي از او پنهان نميباشد و او به هر چيز احاطه دارد و به هر چيز نگهبان است، تويي خدايي كه جز تو خدايي نيست، يكتاي تنها يگانة بيمانند هستي.»
- عدل: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «و دانستم كه حكم و فرمانت ستمي و در انتقام و به كيفر رساندنت شتابي نيست. ... خدايا! اگر بخواهي از ما درگذري، به دليل فضل و احسان توست و اگر بخواهي ما را به كيفر رساني، از عدل و دادگري توست.»
- نبوت و امامت: در بخشي از دعاي چهل و هشتم آمده است: «خدايا! به مقام و منزلت بلندپاية محمد(ص) و مقام گرامي علي(ع) به سوي تو تقرب می‌جويم و به واسطه آن دو بزرگوار به درگاهت روي می‌آورم كه مرا از شرّ و بدي فلان و فلان پناه دهي.»
- معاد: در بخشي از دعاي چهاردهم آمده است: «خدايا! اگر نيكي من نزد تو در تأخير گرفتن حق من و به كيفر نرساندن ستم كننده بر من تا روز رستاخيز است، پس بر محمد و آل او درود بفرست و مرا به نيت درست و صبر پايدار تأييد فرما.»
فروع دين
- نماز: امام سجاد(ع) در دعاي چهل و چهارم می‌فرمايد: «بارالها بر محمد و آل محمد رحمت فرست و ما را در اين ماه ـ ماه رمضان ـ بر اوقات نمازهاي پنجگانه و حدود آن كه يقين كرده‌اي و واجبات آن را مقرر فرمودهاي و وظايف و شروط آن را مشخص ساخته‌اي و اوقات آن را معين نمودهاي موفق بدار.»
- روزه: در بخشي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «سپاس خدايي را كه يكي از راه‌هاي احسان را ماه خود، ماه رمضان، ماه روزه و ماه اسلام و... قرار داد... چيزهايي را كه در ماه‌هاي ديگر حلال كرده است حرام ساخت و براي گرامي داشتن آن، خوردنی‌ها و نوشيدنی‌ها را در آن منع فرمود و براي آن وقت آشكاري قرار داد.»
- زكات: در قسمتي از دعاي چهل و چهارم آمده است: «ما را در اين ماه موفق بدار تا اموال‌مان را از مظالم و حقوق ديگران خالص و پيراسته كنيم و با بيرون كردن زكات‌ها، آنها را پاك سازيم.»
- حج: در قسمتي از دعاي بيست و سوم می‌فرمايد: «خداوندا بر من منت گذار در برپايي حج و عمره و زيارت قبر پيامبرت كه درود و رحمت و بركات تو بر او و بر خاندان او باد.»
- جهاد: امام سجاد(ع) در بخشي از دعاي بيست و هفتم می‌فرمايد: «خداوندا بر محمد و آل او رحمت فرست و مرزهاي مسلمانان را به عزت خود استوار گردان، مرزبانان را به نيروي خود تقويت فرما، عطاياي ايشان را از فضل خود زياد كن. بارالها بر محمد و آل او درود فرست و عده ايشان را افزون فرما، اسلحه‌هايشان را تيز و برّان نما، حوزه‌شان را حراست نما، نقاط حساس جبههشان را محكم كن.»
- امر به معروف و نهي از منكر: در قسمتي از دعاي ششم آمده است: «و ما را در اين روز و اين شب و همه روزهاي‌مان براي انجام كارهاي نيك و به پا داشتن امر به معروف و نهي از منكر موفق بدار.»
- تولي و تبري: امام(ع) در قسمتي از دعاي ششم مي‌فرمايد: «پروردگارا! همان من دوستدار و دوست آنان هستم، و به وسيله تو از دشمن آنان بيزاري ميجويم و به وسيله حجت، دوستي، علاقه و اطاعت آنان، به سوي تو نزديكي ميجويم.» و در بخشي از دعاي بيست و پنجم آمده است: «و مرا در حالي كه دوستدار دوستانت و دشمن دشمنانت هستم، بميران.»
معارفی دیگر از صحیفه سجادیه
- اسلام.
- فرشتگان.
- مباحث اخلاقي.
- اطاعت الهی.
- ذكر و دعا.
- سياست.
- اقتصاد.
- مسايلي درباره انسان و جهان.
- مسايل اجتماعي.
- علم.
- تاريخ.
- مسايل مربوط به بهداشت و سلامتي جسمي و آرامش رواني.
- مسايل نظامي.[۱۴]
اسناد صحیفه سجادیه
سند معروفى که در آغاز صحیفه سجادیه آمده است و تنها سند معروف آن است، هرچند اسناد دیگرى نیز براى آن نقل شده که البته در بخشى از سند، همه آنها مشترک مى باشند:
«حَدَّثَنَا السَّیِّدُ الاْجَلُّ، نَجْمُ الدِّینِ، بَهَاءُ الشَّرَفِ، أَبُو الْحَسَنِ: مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَلِىِّ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ بْنِ یَحْیَى الْعَلَوِى الْحُسَیْنِى ـ رَحِمَهُ اللَّهُ ـ قَالَ: أَخْبَرَنَا الشَّیْخُ السَّعِیدُ، أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ شَهْرَیَارَ، الْخَازِنُ لِخِزَانَةِ مَوْلانَا أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِىِّ بْنِ أَبِى طَالِبٍ(علیه السلام) فِى شَهْرِ رَبِیعٍ الاَوَّلِ مِنْ سَنَةِ سِتَّ عَشْرَةَ وَخَمْسِمِائَةٍ قِرَاءَةً عَلَیْهِ وَأَنَا أَسْمَعُ. قَالَ: سَمِعْتُهَا عَنِ الشَّیْخِ الصَّدُوقِ، أَبِى مَنْصُورٍ: مُحَمَّدِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِالْعَزِیزِ الْعُکْبَرِىِّ الْمُعَدِّلِ(رَحِمَهُ اللَّهُ) عَنْ أَبِى الْمُفَضَّلِ: مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُطَّلِبِ الشَّیْبَانِىِّ قَالَ: حَدَّثَنَا الشَّرِیفُ، أَبُو عَبْدِ اللَّهِ: جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِىِّ أَبِى‌طَالِبٍ: قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عُمَرَ بْنِ خَطَّابٍ الزَّیَّاتُ سَنَةَ خَمْسٍ وَسِتِّینَ وَ مِائَتَیْنِ قَالَ: حَدَّثَنِى خَالِى: عَلِىُّ بْنُ النُّعْمَانِ الاَعْلَمُ. قَالَ: حَدَّثَنِى عُمَیْرُ بْنُ مُتَوَکِّلٍ الثَّقَفِىُّ الْبَلْخِىُّ عَنْ أَبِیهِ: مُتَوَکِّلِ بْنِ هَارُونَ قَالَ: لَقِیتُ یَحْیَى بْنَ زَیْدِ بْنِ عَلِى(علیه السلام)»
این راویان عبارت‌اند از:
- نجم‌الدین ابوالحسن محمد بن الحسن بن احمد بن علی بن محمد بن عمر بن یحیی علوی حسینی.
- محمد بن احمد بن شهریار.
- محمد بن محمد بن احمد بن عبد العزیز العُکبرى.
- محمد بن عبد الله بن مطلب شیبانى.
- ابوعبدالله جعفر بن محمد بن جعفر بن حسن بن جعفر بن حسن بن حسن بن امیرالمومنین علی بن ابی طالب.
- عبدالله بن عمر بن خطاب الزَّیَّاتُ.
- على بن نعمان الاعلم.
- عمیر بن متوکل ثقفى.
- متوکل بن هارون.
عمیر بن متوکل ثقفى، تنها کسی است که صحیفه را از پدرش متوکل بن هارون نقل کرده است و راویان دیگر (۱. احمد بن مسلم مطهری، ۲. علی بن نعمان اعلم، ۳. محمد بن صالح، ۴. حسین بن اشکیب مروزی، ۵. عبیدالله بن فضل نبهانی، ۶. علی بن حمّاد بن علاء) نیز از او روایت کرده‌اند.[۱۵] صحیفه سجادیه روایت‌های متعددی دارد که روایت بهاء الشَّرَف، معروف‌ترینِ آنهاست.[۱۶]
صحيفه سجاديه از معدود كتاب‌هاي نوشته شده در قرن اول هجري است و از ابتدا در بين شيعيان رواج داشته است. شيخ مفيد (م ۴۱۳) در كتاب ارشاد؛ خزاز قمي در كتاب كفاية الاثر؛ شيخ طوسي در دو كتاب فهرست و رجال خود و نجاشي در كتاب رجال النجاشی به اين كتاب اشاره كرده‌اند. علاوه بر اين، شيخ طوسی در كتاب دعايي خود مصباح المتهجد، هشت دعا از ادعيه صحيفه را نقل كرده است. قطب راوندي (م ۵۷۳)؛ سيد ابن طاووس (م ۶۶۴)؛ شهيد اول؛ کفعمی در المصباح و ديگران نيز ادعيه صحيفه سجاديه را در كتاب‌هاي خود آورده‌اند.
نسخه‌ها و چاپ‌های صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه از کتاب‌هایی است که نسخه‌های خطی فراوانی دارد. [۱۷] تنها در ایران برای این کتاب بیش از سه هزار نسخه خطی ثبت شده است.[۱۷] یکی از قدیمی‌ترین نسخه‌های صحیفه (تاریخ کتابت: ۶۹۵ق) در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی نگهداری می‌شود.[۱۷] در تعمیرات حرم امام رضا در سال ۱۳۴۸ش هم نسخهای قدیمی از صحیفه پیدا شد که تاریخ کتابت آن سال ۴۱۶ق است[۱۷] و راویانش همه از اهل‌سنت‌اند.[۱۸] آستان قدس رضوی این نسخه را که تفاوت‌هایی با نسخه‌های مشهور دارد و ناقص‌تر است، چاپ کرده است.[۱۹]
صحیفه سجادیه برای نخستین‌بار در سال ۱۲۴۸ق در شهر کلکته هند چاپ شد. در دهه‌های بعدی، ترجمه این کتاب به زبان‌های مختلف و نیز شرح‌های آن در همین شهر چاپ گردید. همچنین ایران در سال ۱۲۶۲ق، مصر در سال ۱۳۲۲ق، دمشق در سال ۱۳۳۰ق، و عراق در سال ۱۳۵۲ق برای نخستین‌بار این کتاب را چاپ کردند.[۲۰]
ترجمه‌های صحیفه سجادیه
كتاب صحيفه سجاديه مجموعه دعاهای امام سجاد(ع) می‌باشد. نظر به اهميت والايي كه صحیفه سجادیه پيش علما و بزرگان داشته است تاكنون ترجمههاي متعددي از آن به عمل آمده است.
صحیفه سجادیه بارها به زبان‌های فارسی، ترکی، اردو، انگلیسی، فرانسوی، اسپانیایی، آلبانیایی، آلمانی، روسی، و ... ترجمه و چاپ شده است.
شرح‌های صحیفه سجادیه
به خاطر اهمیت و اعتبار صحیفه سجادیه، شرح‌های بسیاری به زبان عربی و فارسی بر این کتاب نوشته شده است. علامه «آقا بزرگ تهرانی» در کتاب «الذریعه» در حدود پنجاه شرح بر صحیفه سجادیه را نام برده است. همچنین ترجمه‌های متعددی بر صحیفه نگاشته شده است.[۲۱] شرحی عربی به نام ریاض السالکین در پنجاه و چهار روضه به تعداد دعاهای صحیفه به قلم علی بن احمد معصوم حسینی (م۱۱۲۰ هـ ق) معروف به سید علیخان شارح است. این شرح، بزرگ‌ترین شرحی است که تاکنون بر صحیفه کامله نوشته شده است.[۲۲] علاوه بر صحیفه مشهور و رایج که «صحیفه کامله» نامیده می‌شود، از طرف دانشمندان اسلامی پنج صحیفه دیگر نیز شامل مجموعه‌هایی دیگر از دعاهای امام سجاد(ع) گردآوری شده و به نام‌های: الصحیفه الثانیه، الصحیفه الثالثه، الصحیفه الرابعه و الصحیفه الخامسه چاپ شده است.[۲۳]
فهرست دعاهای صحیفه سجادیه
صحیفه سجادیه در ابتدا مجموعه‌ای از ۷۵ دعا و نیایش بود که امام سجاد(ع) آنها را بر دو فرزندش، یعنی امام باقر(ع) و زید بن علی املا کرد و ازهمین‌رو نسخهٔ اولیه آن در دو نسخه نوشته شد.[۲۴] یحیی بن زید نسخهای را که پدرش زید نوشته بود، در اختیار متوکل بن هارون بلخی (اولین راوی صحیفه سجادیه) قرار داد. متوکل نیز آن نسخه را نزد امام صادق(ع) برد و با نسخهای که از امام باقر بر جا مانده بود، مقایسه کرد و هیچ اختلافی در آنها پیدا نکرد. امام صادق آن کتاب را بر متوکل بن هارون املا کرد و متوکل آنها را نوشت؛ ولی ۱۱ دعای آن را از دست داد و تنها ۶۴ دعا باقی ماند.[۲۵] تعدادی از آن ۶۴ دعا نیز به دوره‌های بعد منتقل نشد. به همین دلیل نسخه‌های صحیفه سجادیه تنها ۵۴ دعا دارد.[۲۶]
برخی از دعاهای صحیفه به روز‌های خاصی اختصاص دارند (مانند دعای عرفه، دعای وداع با ماه رمضان و دعای دیدن هِلال) و بعضی دعاها مخصوص خواندن در روز خاصی نیست.[۲۷] صحیفه سجادیه ۵۴ دعا دارد که فهرست عناوین آن بدین شرح است:
- التَّحْميدُ لِلَّه عَزَّوَجَلَّ ؛ دعاى آن حضرت در ستايش خداى عزوجل
- الصَّلوةُ عَلى مُحَمَّدٍ وَ الِهِ؛ دعاى آن حضرت بر محمّد و آل محمّد
- الصَّلوةُ عَلى حَمَلَةِ الْعَرْشِ؛ دعاى آن حضرت بر حاملان عرش
- الصَّلوةُ عَلى مُصَدِّقِى الرُّسُلِ؛ دعاى آن حضرت بر آنان كه به پيامبران ايمان آورده‌اند
- دُعآؤُهُ لِنَفْسِهِ وَ خاصَّتهِ؛ دعاى آن حضرت براى خود و نزديكانش
- دُعآؤُهُ عِنْدَ الصَّباحِ وَ الْمَسآءِ؛ دعاى آن حضرت به وقت صبح و شام
- دُعآؤُهُ فِى الْمُهِمّاتِ؛ دعاى آن حضرت به وقت مهمّات و رنج
- دُعآؤُهُ فِى الْاسْتِعاذَةِ؛ دعاى آن حضرت در پناه بردن به خداوند
- دُعآؤُهُ فِى الْاشْتِياقِ؛ دعاى آن حضرت در شوق به آمرزش
- دُعآؤُهُ فِى اللَّجَأِ الَى اللَّهِ تَعالى؛ دعاى آن حضرت در پناه بردن به خداوند
- دُعآؤُهُ بِخَواتِمِ الْخَيْرِ؛ دعاى آن حضرت در عاقبت به خيرى
- دُعآؤُهُ فِى الْاعْتِرافِ؛ دعاى آن حضرت در اقرار به گناه
- دُعآؤُهُ فِى طَلَبِ الْحَوائِجِ؛ دعاى آن حضرت در طلب حاجت‌ها
- دُعآؤُهُ فِى الظُّلاماتِ؛ دعاى آن حضرت در دادخواهى از ستمگران
- دُعآؤُهُ عِنْدَ الْمَرَضِ؛ دعاى آن حضرت به وقت بيمارى
- دُعآؤُهُ فِى الْاسْتِقالَةِ؛ دعاى آن حضرت در طلب بخشش و آمرزش گناهان
- دُعآؤُهُ عَلَى الشَّيْطانِ؛ دعاى آن حضرت چون نام شيطان برده مى‌شد
- دُعآؤُهُ فِى الْمَحْذُوراتِ؛ دعاى آن حضرت در دفع بلاها و سختى‌ها
- دُعآؤُهُ فِى الْاسْتِسْقاءِ؛ دعاى آن حضرت به وقت درخواست باران
- دُعآؤُهُ فِى مَكارِمِ الْأخْلاقِ؛ دعاى آن حضرت در مكارم اخلاق
- دُعآؤُهُ اذا حَزَنَهُ امْرٌ؛ دعاى آن حضرت به وقت رويدادهاى اندوه‌آور
- دُعآؤُهُ عِنْدَ الشِّدَّةِ؛ دعاى آن حضرت در سختى و گرفتارى
- دُعآؤُهُ بِالْعافِيَةِ؛ دعاى آن حضرت براى تندرستى
- دُعآؤُهُ لِأَبَوَيْهِ؛ دعاى آن حضرت براى پدر و مادر
- دُعآؤُهُ لِوُلْدِهِ؛ دعاى آن حضرت براى فرزندانش
- دُعآؤُهُ لِجيرانِهِ وَ اوْلِيآئِهِ؛ دعاى آن حضرت براى همسايگان و دوستانش
- دُعآؤُهُ لِأهْلِ الثُّغُورِ؛ دعاى آن حضرت براى مرزداران
- دُعآؤُهُ فِى التَّفَزُّعِ؛ دعاى آن حضرت در ترس از خدا
- دُعآؤُهُ اذا قُتِّرَ عَلَيْهِ الرِّزْقُ؛ دعاى آن حضرت به وقت تنگى رزق
- دُعآؤُهُ فِى الْمَعُونَةِ عَلى‌قَضاءِالدَّينِ؛ دعاى آن حضرت براى اداى وام
- دُعآؤُهُ بِالتَّوبَةِ؛ دعاى آن حضرت در توبه و بازگشت
- دُعآؤُهُ فِى صَلوةِ اللَّيْلِ؛ دعاى آن حضرت در نماز شب
- دُعآؤُهُ فِى الْاسْتِخارَةِ؛ دعاى آن حضرت در درخواست خير و نيكى
- دُعآؤُهُ اذَا ابْتُلِىَ؛ دعاى آن حضرت به هنگام گرفتارى
- دُعآؤُهُ فِى الرِّضا بِالْقَضآءِ؛ دعاى آن حضرت در رضا به قضاى حق
- دُعآؤُهُ عِنْدَ سَماعِ الرَّعْدِ؛ دعاى آن حضرت به وقت شنيدن رعد
- دُعآؤُهُ فِى الشُّكْرِ؛ دعاى آن حضرت در شكر
- دُعآؤُهُ فِى الْاعْتِذارِ؛ دعاى آن حضرت در عذرخواهى از حق
- دُعآؤُهُ فِى طَلَبِ الْعَفْوِ؛ دعاى آن حضرت در طلب عفو
- دُعآؤُهُ عِنْدَ ذِكْرِ الْمَوْتِ؛ دعاى آن حضرت به وقت ياد مرگ
- دُعآؤُهُ فِى طَلَبِ السِّتْرِ وَ الْوِقايَةِ؛ دعاى آن حضرت در درخواست پرده‌پوشى
- دُعآؤُهُ عِنْدَ خَتْمِهِ الْقُرْآنَ؛ دعاى آن حضرت به وقت ختم قرآن
- دُعآؤُهُ اذا نَظَرَ الَى الْهِلالِ؛ دعاى آن حضرت به وقت ديدن ماه نو
- دُعآؤُهُ لِدُخُولِ شَهْرِ رَمَضانَ؛ دعاى‌آن حضرت به وقت فرار سيدن ماه رمضان
- دُعآؤُهُ لِوِداعِ شَهْرِ رَمَضانَ؛ دعاى آن حضرت به هنگام وداع ماه رمضان
- دُعآؤُهُ لِعيدِ الْفِطْرِ وَ الْجُمُعَةِ؛ دعاى آن حضرت در روز عيد فطر و جمعه
- دُعآؤُهُ فِى يَوْمِ عَرَفَةَ؛ دعاى آن حضرت در روز عرفه
- دُعآؤُهُ فِى يَوْمِ الْاضْحى وَالْجُمُعَةِ؛ دعاى آن حضرت در روز عيد قربان و جمعه
- دُعآؤُهُ فِى دَفْعِ كَيْدِ الْاعْدآءِ؛ دعاى آن حضرت دردفع مكر دشمنان
- دُعآؤُهُ فِى الرَّهْبَةِ؛ دعاى آن حضرت در ترس از حق
- دُعآؤُهُ فِى التَّضَرُّعِ وَالْاسْتِكانَةِ؛ دعاى آن حضرت در تضرّع و زارى به درگاه حق
- دُعآؤُهُ فِى الْالْحاحِ؛ دعاى آن حضرت در اصرار در طلب
- دُعآؤُهُ فِى التَّذَلُّلِ؛ دعاى آن حضرت در فروتنى
- دُعآؤُهُ فِى اسْتِكْشافِ الْهُمُومِ؛ دعاى آن حضرت در رفع اندوه‌ها
جستارهای وابسته
منابع
- ↑ آقا بزرگ تهراني، الذريعه الي تصانيف الشيعه،بيروت دارالاضواء ۱۳۷۸ق، ج۱۵،ص ۱۸.
- ↑ فيض الاسلام، علي نقي، مقدمه ترجمه و شرح صحيفه كامله سجاديه، تهران، نشر مركز نشر آثار فيض الاسلام، ۱۳۶۸ ش، ص۴.
- ↑ وصیت‌نامه الهی سیاسی امام خمینی.
- ↑ مطهري مرتضي، آزادي معنوي، چاپ نوزدهم، سال ۱۳۷۸ ش، ص۱۰۸.
- ↑ ماهنامه پاسدار اسلام، شماره ۱۰، مهرماه ۱۳۶۱، صفحه ۱۲-۱۳.
- ↑ صحيفه سجاديه، چاپ شيخ حمد آفرندي به نقل از مقدمه آيت الله مرعشي نجفي و متن نامه‌هاي طنطاوي كه از ۳۱۸ ـ ۳۲۲ درج گرديده است.
- ↑ فلسفي، محمد تقي ، شرح و تفسير دعاي مكارم الاخلاق از صحيفه سجاديه، نشر دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ۱۳۷۰ ش، ج۱، ص۱.
- ↑ نگرشي كوتاه بر عملكرد ۲۲ ساله مركز نشر معارف اسلامي در جهان، بی‌جا، مركز نشر معارف اسلامي در جهان چاپ اول، ۱۳۷۷ش، ص۴۶.
- ↑ على بن الحسين، امام چهارم عليه السلام، الصحيفه السجاديه، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، دعای اول، ص۲۸.
- ↑ على بن الحسين، امام چهارم عليه السلام، الصحيفه السجاديه، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، دعای اول، ص۳۲.
- ↑ ۱۱٫۰ ۱۱٫۱ ۱۱٫۲ على بن الحسين، امام چهارم عليه السلام، الصحيفه السجاديه، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، دعای بیستم، ص۹۲.
- ↑ على بن الحسين، امام چهارم عليه السلام، الصحيفة السجادية، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، دعای چهل و هفتم، ص۲۱۰.
- ↑ على بن الحسين، امام چهارم عليه السلام، الصحيفة السجادية، قم، دفتر نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۶ش، دعای چهل و هفتم، فراز۵۷، ص۲۱۶.
- ↑ مظفر، محمد حسین، الدليل الي موضوعات الصحيفة السجادية.
- ↑ عمادی حائری، محمد، «صحیفه سجادیه»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۹، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۰۰ش، ص۳۹۴
- ↑ صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، قم، دار الحدیث ۱۳۸۲ش، ج۹، ص۴۵۶.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ ۱۷٫۲ ۱۷٫۳ طباطبایی، محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ حسینی طهرانی، محمد حسین، امام‌شناسی، ۱۴۲۵ق، ج۱۵، ص۱۱۰.
- ↑ طباطبایی، محمد کاظم، تاریخ حدیث شیعه، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۷.
- ↑ جلیسه، مجید، «نگاهی اجمالی بر چاپ‌های صحیفه سجادیه در دوره قاجار و پهلوی»، آینه پژوهش، فروردین و اردیبهشت ۱۴۰۰، شماره ۱ (پیاپی ۱۸۷)، ص۳۰۷.
- ↑ پیشوائی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۳۸۰ش، ص۲۶۹–۲۷۱.
- ↑ عزیزی، عباس، فضایل و سیره چهارده معصوم در آثار علامه حسن‌زاده آملی، انتشارات صلاه، ۱۳۸۲ش، ص۳۲۹.
- ↑ سیره پیشوایان، ص۲۷۴، به نقل از الذریعه، شیخ آغا بزرگ تهرانی، ج۱۵، ص۱۹–۲۱.
- ↑ طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ صحیفه سجادیه، مقدمه.
- ↑ طباطبایی، سید محمدکاظم، تاریخ حدیث شیعه، تهران، سمت، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۱۳۴.
- ↑ عمادی حائری، سید محمد، «صحیفه سجادیه»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۹، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ۱۴۰۰ش، ص۳۹۲.
- ↑ مرحوم مجلسي در مورد وجه نامگذاري صحيفه به زبور آل محمد(ص) و انجيل اهل بيت(ع) چنين مي‌نگارد: إنّهُ كما إنّ الزَبورَ والإنجيل جريا من اللهِ تعالي علي لسانِ داودَ و عيسي بن مريم، كذلك جرت الصحيفةُ من اللهِ تعالي علي لسانِ سيّد الساجدينَ عليِّ بن الحسين زينِ العابدينَ؛ همان طور كه زبور و انجيل از جانب خداوند متعال بر زبان داود(ع) و عيسي بن مريم(ع) جاري شد، صحيفه سجادیه نيز از جانب خداوند متعال بر زبان سيد ساجدين، علي بن الحسين زين العابدين(ع)جريان يافت. «مجلسی، محمد باقر، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق، ج ۱۰۷، ص ۶۱.»