کنیه‌ها و لقب‌های امام علی

سؤال

کنیه‌ها و القاب امام علی(ع) را ذکر کنید؟

درگاه‌ها

امام علی(ع) دارای کنیه و لقب‌های فراوانی چون ابوالحسن، ابوالائمه، اسدالله، امیرالمؤمنین و یعسوب الدین است. از نظر شیعیان، برخی از این القاب، مانند امیرالمؤمنین، مختص امام علی(ع) است و فقط در مورد او به‌کار می‌رفته است. در منابع شیعه و اهل‌سنت به این القاب و کنیه‌ها اشاره شده است.

کنیه‌های امام علی(ع)

کنیه در فرهنگ عربی به نام‌هایی غیر از اسم اصلی فرد گفته می‌شود که برای خواندن فرد به‌کار می‌رود. کنیه برای مردان دارای پیشوند «اَب» و «اِبن» و برای زنان دارای پیشوند «اُمّ» یا «بنت» است. کنیه عموماً برای احترام و بزرگداشت افراد به جای اسم به‌کار گرفته می‌شود.

معروف‌ترین کنیه‌های امام علی(ع) عبارت‌اند از:

1. ابوالحسن: مشهورترین کنیه امام علی(ع) ابوالحسن است.
2. ابوالسِّبْطَیْن: به‌معنای پدر دو نواده که منظور از سبطین امام حسن(ع) و امام حسین(ع)‌ دانسته شده است. خداوند در معراج پیامبر، افتخار این کنیه را به علی(ع) داد و فرمود: «ای محمد، تو از میان آفریدگانم برگزیده منی و پس از توست صدیق اکبر، طاهر مطهر و پدر دو سبط تو که هر دو سرورند، شهیدند، طاهر و مطهرند و سید جوانان بهشتند...».
3. ابوالرّیْحانَتَیْن: به‌معنای پدر دو ریحانه که مراد از دو ریحانه امام حسن(ع) و امام حسین(ع)‌ قلمداد شده است. جابر از رسول خدا(ص) نقل می‌کند که سه روز پیش از رحلتش به علی بن ابی‌طالب(ع) می‌فرمود: «سَلَامُ اللَّهِ عَلَيْكَ يَا أَبَا الرَّيْحَانَتَيْنِ‌...؛ سلام خدا بر تو ای پدر دو ریحانه ...».
4. ابوالاَئِمَه: به معنای پدر امامان. جابر بن عبدالله انصاری می‌گوید: روزی در بستان‌های مدینه می‌گشتیم و در حالی که که دست علی(ع) در دست پیامبر بود، از کنار نخلی گذشتیم. درخت فریاد کرد: «هَذَا مُحَمَّدٌ سَيِّدُ الْأَنْبِيَاءِ وَ هَذَا عَلِيٌ سَيِّدُ الْأَوْصِيَاءِ أَبُو الْأَئِمَّةِ الطَّاهِرِينَ...» در بسیاری از روایات آمده است که پیامبر به علی(ع) می‌فرمود: «... وَ أَنْتَ الْإِمَامُ‌ وَ أَبُو الْأَئِمَّةِ».
5. ابوالشهداء: از پیامبر روایت است: «عَلِيٌّ سَيِّدُ الشُّهَدَاءِ وَ أَبُو الشُّهَدَاءِ الْغُرَبَاءِ؛ علی سرور شهیدان و پدر شهیدان غریب است».
6. ابوالعتره: امیرمؤمنان(ع) می‌فرماید: «أَيُّهَا النَّاسُ! أَنَا إِمَامُ الْبَرِيَّةِ وَ وَصِيُّ خَيْرِ الْخَلِيقَةِ وَ أَبُو الْعِتْرَةِ الطَّاهِرَةِ الْهَادِيَةِ؛ مردم، من امام امت و جانشین بهترین آفریدگان خدا و پدر عترت پاک و هدایت‌گر هستم».
7. ابوالمؤمنین: ابوالمؤمنین را نیز از کنیه‌های حضرت شمرده‌اند، گویا برگرفته از حدیث معروف نبوی است: «أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ؛ من و علی، دو پدر این امت هستیم».

لقب‌های امام علی(ع)

لقب نامی است غیر از اسم اصلی شخص که با آن خوانده می‌شود و دلالت بر مدح یا ذم او دارد.

در منابع مختلف شیعه و اهل‌سنت القاب فراوانی برای امام علی(ع) آمده است:

1. ابوتراب: به‌معنای صاحب خاک یا شخص خاک‌آلود. این لقب از سوی پیامبر(ص) دربارۀ امام علی به‌کار برده شد. عمار یاسر، این‌گونه نقل می‌کند: روزی من و علی بن ابی‌طالب در بین نخل‌های کوچک، روی خاک‌های نرم خوابیده بودیم که رسول خدا(ص) ما را بیدار کرد، و چون علی بن ابی‌طالب را خاک‌آلود دید، فرمود: «يَا أَبَا تُرَابٍ‌...».
2. اسدالله: به‌معنای شیر خدا. به کار رفتن عنوان اسد دربارۀ انسان کنایه از شجاعت است.
3. امیرالمؤمنین: از القاب اختصاصی امام علی(ع) است و شیعیان این لقب را برای دیگر امامان(ع) به‌کار نمی‌برند. پیامبر اسلام(ص) فرمود: «إِنَّ فِي اللَّوْحِ الْمَحْفُوظِ تَحْتَ الْعَرْشِ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ؛ به راستی که در لوح محفوظ زیر عرش خدا، نوشته است: علی بن ابی‌طالب، امیرمؤمنان است».
4. صدیق اکبر: به‌معنای بسیار راست‌گوست و از القاب اختصاصی امام علی(ع) است. پیامبر گرامی(ص) در چند مناسبت، علی(ع) را «الصدیق الاکبر» نامید؛ از جمله: «سَتَكُونُ بَعْدِي فِتْنَةٌ فَإِذَا كَانَ ذَلِكَ فَالْزَمُوا عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ فَإِنَّهُ أَوَّلُ مَنْ يَرَانِي وَ أَوَّلُ مَنْ يُصَافِحُنِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ هُوَ الصِّدِّيقُ الْأَكْبَرُ؛ به زودی فتنه‌ای پس از من رخ می‌دهد. هرگاه چنین شد، به علی بن ابی‌طالب بپیوندید و همراهش باشید؛ زیرا او نخستین کسی است که مرا می‌بیند، و نخستین کسی است که در قیامت با من مصافحه می‌کند، و او صدیق اکبر است».
5. صالح المؤمنین: این لقب در آیهٔ چهارم سورهٔ تحریم آمده است. در منابع شیعه و اهل‌سنت، امام علی(ع) را تنها مصداق صالح المؤمنین دانسته‌اند.
6. فاروق: به‌معنای جدا کننده حق از باطل است. بر اساس منابع شیعه، رسول خدا(ص) امام علی(ع) را فاروق نامید. برخی اهل‌سنت، عمر بن خطاب را فاروق می‌دانند. پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «يَا عَلِيُّ أَنْتَ الْفَارُوقُ الْأَعْظَمُ‌؛ ای علی، تو بزرگ‌ترین شاخص حق و باطلی».
7. کَرّار غیرُ فَرّار: به‌معنای حمله کننده بی‌گریز. این لقب توسط پیامبر(ص) در غزوهٔ خیبر به امام علی(ع) داده شد؛ زمانی که چند تن از صحابه نتوانستند پیروزی کسب کنند و از صحنهٔ جنگ فرار کردند.
8. یعسوب‌ الدین: به‌معنای بزرگ، سرپرست و رهبر مؤمنان است که از سوی پیامبر(ص) به امام علی(ع) داده شد.
9. صاحب اللواء: به‌معنای پرچمدار جنگ است که به خاطر نقش امام علی(ع) به‌عنوان پرچم‌دار و جلودار جنگ‌های دوران رسول خدا(ص) به این نام خوانده شد.
10. قرآن ناطق: لقبی است که امام علی(ع) در جریان جنگ صفین خود را به این لقب موصوف کرد.
11. قسیم النار و الجنة: به‌معنای جداکنندهٔ بهشت و جهنم.
12. ابوالیتامی و المساکین: از آنجا که امیر مؤمنان(ع)، پدر یتیمان و یاور بینوایان و بیوه‌زنان بود، ابوالیتامیٰ لقب گرفت. «اب» در اینجا به معنای صاحب و یاور است. آن حضرت فرمود: «أَنَا الْهَادِي وَ أَنَا الْمُهْتَدِي وَ أَنَا أَبُو الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينِ وَ زَوْجُ الْأَرَامِلِ...؛ من هدایت‌گر و راه‌یافته، و پدر یتیمان و بینوایان و یاور بیوه‌زنانم...».

مطالعه بیشتر

1. علی مختاری، مقاله نام‌ها و لقب‌های امام علی، دانشنامه امام علی ج۱۰.