حدود آزادی در قرآن

سؤال

حدود آزادی در قرآن کریم کدام است؟

از آن‌جا که بحث «آزادی» وصفی از اوصاف نفسانی انسان است، با تعدد و تفاوت انسان‌شناسی‌ها، معنا و مفهوم آن متعدد می‌گردد، هستی‌شناسی و جهان بینی هر شخص، به انسان‌شناسی او را تحت تأثیر قرار می‌دهد و هر انسان‌شناسی خاص، مفهوم ویژه‌ای از آزادی به ما عرضه می‌کند، از این رو آزادی از نظر اسلام با آزادی مورد نظر مکاتب غربی غیر دینی و غیر اسلامی تفاوت فراوان دارد.

«آزادی» هیچ‌گاه نمی‌تواند مطلق و نا محدود باشد، جهان بینی الهی می‌گوید: جهان دارای مبدأ و معاد است و برای انسان، وحی و رسالتی آمده و انسان درعین طبیعی بودن، دارای حیثیت وجودی فراطبیعی می‌باشد و انسان مسافری است که عوالمی را پشت سر گذاشته و عوالمی را پیش رو دارد و با مرگ نابود نمی‌شود.}} بنابراین، گرچه انسان تکویناً موجودی مجبور نیست، ولی آزادی او در دایره دین الهی و دستورهای حیات بخش آن است. آزادی دارای انواع و اقسامی است که به برخی از آن‌ها و آیات مربوط به آن اشاره می‌شود:

۱ـ آزادی اندیشه و تفکر و تعقل

زیر بنای انتخاب صحیح هدف، برخوردار بودن از هدایت الهی می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: ﴿کذلک یبین الله لکم الایات لعلکم تتفکرون این گونه خداوند آیاتش را برای شما روشن می‌گرداند، باشد که (در کار دنیا و آخرت) بیندیشید.» و در آیات دیگری منابع و موضوعات اندیشیدن و تفکر را برای اندیشمندان معرفی می‌کند که برخی از آن‌ها عبارتند از: الف) آفاق، (ق، آیه ۶ و ۷). ب) انفس، (اسراء، آیه ۴۱). ج) تاریخ گذشتگان، (طه، آیه ۱۲۸) و …

۲ ـ آزادی سیاسی

قرآن کریم، حق دخالت در نظام سیاسی و برخورداری از حق انتخاب را به رسمیت می‌شناسد و از هرگونه استبداد نهی می‌کند و لزوم دخالت مردم در تعیین و سرنوشت امور خویش، را یادآور و آزادی سیاسی آنان را به رسمیت شناخته و تأمین کرده است، چنان‌که می‌فرماید: ﴿و شاورهم فی الامر﴾ و نیز سوره‌ها و آیات (فتح، آیه ۱۰، و توبه، آیه ۶ و ۸۵ و…)

۳ ـ آزادی عقیده و انتخاب دین

قرآن کریم در راستای تکریم و احترام به اراده انسان و اندیشه و شعور او هرگونه تحمیل عقیده و اجبار در امر انتخاب دین را نهی می‌کند. اساساً در اسلام تحقیق در انتخاب دین و پذیرش اصول دین یک امر ضروری محسوب می‌شود. چنان‌که می‌فرماید: ﴿... لا اکراه فی الدین قد تبین الرشد من الغی …﴾ در دین هیچ اجباری نیست و راه از بیراهه به خوبی آشکار شده است …» و نیز آیات ۲۱۷ بقره و ….

۴ـ آزادی بیان

آزادی بیان از نظر قرآن یک سنت الهی و توصیه اولیای او به شمار می‌رود و اساساً آیات و سوره‌های قرآن سرشار از گفتگوهای منطقی، شنیدن سخن مخالفان، آزادی بیان و … می‌باشد، چنان‌که سوره‌ها و آیات «زمر آیه ۱۸؛ آل عمران آیه۶۱ و …» به آن اشاره دارد﴾.

البته باید توجه داشت که هرگونه سوء استفاده از آزادی و توطئه بر ضد ارکان اسلام و اصول اساسی آن ممنوع بوده و باید میان دشمنان حقیقی اسلام که در پوشش شعار و سازمان‌های به اصطلاح حقوق بشر بیشتر به دنبال استفاده ابزاری از آزادی هستند و آزادی خواهان واقعی تفاوت قائل شد.

باید توجّه داشت که آزادی در عرصه‌های مختلف دارای حدود و موازینی است و آزادی لجام گسیخته و بدون قید، هرج و مرج به دنبال دارد. از جمله قرآن کریم درباره تعدی نکردن به حدود و احکام الهی و رعایت مرزهای الهی می‌فرماید: {{قرآن|تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَعْتَدُوها وَ مَنْ یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ … این‌ها (احکام) حدود و مرزهای الهی است از آن تجاوز نکنید، هر کس از آن تجاوز کند ستمگر است.

از آن‌جا که انسان موجود محدودی است، آزادی او نیز محدود است، چون وصف در اصل تحقق خود تابع هستی موصوف است در تمام شؤون هستی نیز تابع وجود خود خواهد بود، یعنی اگر هستی موجودی نامحدود غیرمتناهی بود، خصوص وصف ذاتی او نیز همانند اصل وجود ذات او بیکران است گرچه وصف فعل او محدود است، همان گونه که هستی انسان محدود است و اوصاف و کمال او از قبیل حیات، علم، قدرت، اراده و مانند آن متناهی است، آزادی او نیز محدود خواهد بود.

تنها مرجع تعیین حدود آزادی نیز خداوند متعال است.

بنابراین، از دیدگاه قرآن محدوده آزادی تا جایی است که مخالف اسلام یا عفت عمومی و مصالح حکومت اسلامی نباشد.

مطالعه بیشتر

۱. مصباح یزدی، محمدتقی، تکثر گرائی دینی یا پلورالیزم دینی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) قم، در چهار مجلد (بحث آزادی).

۲. حسین‌زاده، محمد، مبانی معرفت دینی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، قم، ص۱۲۵–۹۵.

1. مطهری، مرتضی، انسان و سرنوشت، قم، انتشارات صدرا.
2. مطهری، مرتضی، گفتارهای معنوی، قم، انتشارات صدرا.

۵. یزدانی، عباس، آزادی، قم، نشر پارسایان وایمانی، ص۷۷–۱۰.

۶. طباطبایی، محمد حسین، مجموعه رسائل، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۳۴۶–۳۵۰.