زیارت‌نامه حضرت معصومه

سؤال

زیارتنامه حضرت معصومه(س) در میان دیگر زیارتنامه‌ها چه جایگاهی دارد و آیا سند معتبری دارد؟

زیارت حضرت فاطمه معصومه(س) در روایات اهل‌بیت جایگاه والایی دارد و امامان بر ثواب و فضیلت این زیارت تأکید کرده‌اند. امام صادق(ع) قم را حرم اهل‌بیت خوانده و امام رضا(ع) فرمودند هر که با شناخت به حق حضرت معصومه(س) به زیارتش برود، بهشت بر او واجب است. این نشان از مقام بلند حضرت معصومه دارد که مورد تأیید اهل‌بیت قرار گرفته است.

زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) از معدود زیارت‌نامه‌هایی است که به امام معصوم منتسب شده و در میان امام‌زادگان نیز این ویژگی نادر است. علامه مجلسی این زیارت‌نامه را با نقل از امام رضا(ع) و از طریق سعد اشعری در آثارش ذکر کرده و روایان آن همگی امامی هستند. با این حال، برخی در اصالت این سند تردید کرده‌اند، اما بر اساس قاعده تسامح در ادله سنن، عمل به این زیارت‌نامه همچنان ارزشمند و مقبول است.

در زیارت‌نامه حضرت معصومه(س)، مفاهیم والایی جا گرفته‌اند. در این متن، مقام شفاعت ایشان مورد تأکید است؛ به طوری که گستره شفاعت او با مقام والایش هماهنگ است. اشاره به اوصاف و ویژگی‌های ایشان و تخاطب قرار دادن معصومین به صورت مخاطب در این زیارت، مورد توجه شارحان و مفسران قرار گرفته است.

زیارت حضرت معصومه

زیارت حضرت معصومه در کلام اهل‌بیت، از منزلت ویژه‌ای برخوردار است و روایاتی در اهمیت آن صادر شده است. در این روایات از رحلت حضرت معصومه در قم و ثواب زیارت ایشان خبر داده شده‌است. در روایتی امام صادق(ع)، شهر قم را حرم اهل‌بیت معرفی نموده و به مدفون شده یکی از فرزندانش به نام فاطمه در این شهر اشاره کرده‌است. امام در عظمت زیارت این بانو فرمود: هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب است. امام رضا(ع) در روایتی به سعد اشعری قمی، به قبر فاطمه معصومه در قم اشاره می‌کند و می‌فرماید: هرکه او را زیارت کند، درحالی‌که عارف به حقش باشد، بهشت برای اوست. امام جواد در فضیلت زیارت قبر عمه‌شان فرمود: هر کس عمه مرا در قم زیارت کند بهشت برای اوست.

متن زیارت‌نامه

علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و برخی دیگر از آثارش زیارتنامه‌ای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه ذکر کرده‌است. این زیارت‌نامه که توسط امام به سعد اشعری انشاء شده با اذکار الهی (۳۴ مرتبه الله اکبر، ۳۳ مرتبه سبحان‌الله و ۳۳ مرتبه الحمدلله) آغاز می‌شود. چون به نزد قبر آن حضرت برسی، بالای سر، رو به قبله بایست و «سی و چهار» مرتبه «الله أَکبر» و «سی و سه» مرتبه «سُبْحانَ اللّٰهِ» و «سی و سه» مرتبه «الْحَمْدُلِلّٰهِ» بگو، آنگاه ادامه زیارت خوانده شود.

به عقیده برخی از پژوهشگران دینی، در متن این زیارت، اضطراب‌هایی نیز وجود دارد. این پژوهشگران به تغییر مخاطب در فرازهای پایانی زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) انتقاد کرده‌اند؛ به‌ویژه اینکه در بخش‌هایی از متن، خطاب از حضرت معصومه(س) به پیامبر(ص) و سپس به خدا تغییر می‌کند و در نهایت دوباره به حضرت معصومه(س) بازمی‌گردد. علامه مجلسی در احتراز از چنین سخنی، بر این باور است که شاید بخش ابتدایی زیارت‌ها منسوب به امامان معصوم باشد و بخش‌های بعدی، توسط عالمان و دیگر اندیشمندان به متن زیارت افزوده شده باشد. متن اصلی این روایت به استناد بحارالانوار چنین است:

زیارت‌نامه حضرت معصومه

مـتـن	ترجمه
السَّلامُ عَلَیٰ آدَمَ صِفْوَهِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیٰ نُوحٍ نَبِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَی إِبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیٰ مُوسَیٰ کَلِیمِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیٰ عِیسیٰ رُوحِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ خَلْقِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللّٰهِ خاتِمَ النَّبِیِّینَ،	سلام بر آدم برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم دوست خدا، سلام بر موسی هم‌سخن خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله خاتم پیامبران،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طالِبٍ وَصِیَّ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا فاطِمَهُ سَیِّدَهَ نِساءِ الْعالَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکُما یَا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ وَسَیِّدَیْ شَبابِ أَهْلِ الْجَّنَهِ،	سلام بر تو ای امیرمؤمنان علی بن ابیطالب، جانشین رسول خدا، سلام بر تو ای فاطمه سرور بانوان جهانیان، سلام بر شما ای دو فرزندزاده پیامبر رحمت و دو سرور جوانان اهل بهشت،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ سِیِّدَ الْعابِدِینَ وَقُرَّهَ عَیْنِ النَّاظِرِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ باقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ؛	سلام بر تو ای علی بن الحسین، سرور عبادت‌کنندگان و روشنی چشم بینندگان، سلام بر تو ای محمد بن علی، شکافنده دانش پس از پیامبر؛
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبارَّ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُوسَی بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرِ،	سلام بر تو ای جعفر بن محمد، راستگوی نیکوکار امین، سلام بر تو ای موسی بن جعفر، امام پاک و پاکیزه،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَی الرِّضَا الْمُرْتَضیٰ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ التَّقِیَّ،	سلام بر تو ای علی بن موسی‌الرضا امام پسندیده، سلام بر تو ای محمد بن علی تقی،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ، السَّلامُ عَلَی الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ.	سلام بر تو ای علی بن محمّد نقی اندرزگوی امین، سلام بر تو ای حسن بن علی، سلام بر وصی پس از او.
اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ نُورِکَ وَسِراجِکَ، وَوَلِیِّ وَلِیِّکَ، وَوَصِیِّ وَصِیِّکَ، وَحُجَّتِکَ عَلَیٰ خَلْقِکَ،	خدایا درود فرست بر نورت و چراغت و نماینده نماینده‌ات و جانشین جانشینت، حجّتت بر آفریدگانت،
السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ فاطِمَهَ وَخَدِیجَهَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا أُخْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا عَمَّهَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ مُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ وَرَحْمَهُ اللّٰهِ وَبَرَکاتُهُ؛	سلام بر تو ای دختر رسول خدا، سلام بر تو ای دختر فاطمه و خدیجه، سلام بر تو ای دختر امیرمؤمنان، سلام بر تو ای دختر حسن و حسین، سلام بر تو ای دختر ولی خدا، سلام بر تو ای خواهر ولی خدا، سلام بر تو ای عمّه ولی خدا، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای دختر موسی بن جعفر؛
السَّلامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللّٰهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ فِی الْجَنَّهِ، وَحَشَرَنا فِی زُمْرَتِکُمْ، وَأَوْرَدَنا حَوْضَ نَبِیِّکُمْ، وَسَقَانا بِکَأْسِ جَدِّکُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طالِبٍ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ،	سلام بر تو، خدا بین ما و شما در بهشت شناسایی برقرار کند و در گروهتان محشور دارد و بر حوض پیامبرتان واردمان نماید و به ما با جام جدّتان، از دست علی بن ابی‌طالب بنوشاند درودهای خدا بر شما باد،
أَسْأَلُ اللّٰهَ أَنْ یُرِیَنا فِیکُمُ السُّرُورَ وَالْفَرَجَ، وَأَنْ یَجْمَعَنا وِإِیَّاکُمْ فِی زُمْرَهِ جَدِّکُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَأَنْ لَایَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ إِنَّهُ وَلِیٌّ قَدِیرٌ،	از خدا خواستارم که به ما درباره شما خوشحالی و گشایش بنمایاند و ما و شما را در گروه جدّتان محمّد (درود خدا بر او و خاندانش) گرد آورد و معرفت شما را از ما بازنگیرد، به راستی که او سرپرستی تواناست.
أَتَقَرَّبُ إِلَی اللّٰهِ بِحُبِّکُمْ، وَالْبَراءَهِ مِنْ أَعْدائِکُمْ، وَالتَّسْلِیمِ إِلَی اللّٰهِ راضِیاً بِهِ غَیْرَ مُنْکِرٍ وَلَا مُسْتَکْبِرٍ، وَعَلَیٰ یَقِینِ مَا أَتیٰ بِهِ مُحَمَّدٌ وَبِهِ راضٍ، نَطْلُبُ بِذٰلِکَ وَجْهَکَ یَا سَیِّدِی اللّٰهُمَّ وَرِضاکَ وَالدَّارَ الْآخِرَهَ، یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللّٰهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ.	به درگاه خدا به سبب دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن به خدا، تقرّب می‌جویم، در حال خشنودی به آن، نه با انکار و تکبّر بلکه بر پایه یقین به آنچه محمد آن را آورده و به آن خشنودم، به این امور خاطر تو را می‌خواهم ای آقای من، خدایا خشنودی‌ات و خانه آخرت را می‌خواهم. ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است.
اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعادَهِ فَلَا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ. اللّٰهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَتَقَبَّلْهُ بِکَرَمِکَ وَعِزَّتِکَ وَبِرَحْمَتِکَ وَعافِیَتِکَ، وَصَلَّی اللّٰهُ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ أَجْمَعِینَ وَسَلَّمَ تَسْلِیماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.	خدایا از تو می‌خواهم که سرانجام کارم را به خوشبختی ختم کنی و آنچه را در آنم از دستم مگیری و هیچ نیرو و توانی نیست جز به خدای بلندمرتبه بزرگ. خدایا برای ما اجابت کن و آن را به کرم و عزّتت و به رحمت و عافیتت بپذیر و درود خدا بر محمّد و همه خاندان او و بر آنان سلام، سلامی کامل، ای مهربان‌ترین مهربانان.

سند زیارت‌نامه

زیات‌نامه حضرت معصومه(س) بعد از زیارتنامه حضرت فاطمه زهرا(س)، تنها زیارت‌نامه مأثور در حق یکی از زنان است. از این بابت این زیارتنامه به یک امام معصوم منسوب است. در میان امامزادگان نیز تنها حضرت عباس(ع) و حضرت علی‌اکبر(ع) از زیارتنامه منسوب به امام معصوم برخوردار هستند. از ویژگی‌های زیارت فاطمه معصومه نسبت به سایر امام‌زادگان، مأثوره بودن این زیارت‌نامه می‌باشد.

سند این روایت را علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار چنین گزارش می‌کند: «در برخی از کتب زیارات دیدم که «علی‌بن ابراهیم» از پدرش (ابراهیم بن هاشم) از سعد (بن سعد احوص) از حضرت علی بن موسی الرضا(ع) روایت کرده که…». علامه مجلسی همچنین این روایت را با همین سند، در کتاب تحفةالزائر خود نیز نقل کرده است.

بر اساس بررسی‌های سندی، همگی راویان این زیارتنامه، امامی و ممدوح بوده‌اند و این روایت باسلسله سند متصل به علامه مجلسی و سید حیدر کاظمی، گزارش شده است. علامه مجلسی خود در مقدمه کتاب تحفةالزائرش، گزارش می‌کند که در این کتاب، تنها روایات معتبر را نقل کرده است. با این وجود تردیدهایی در یکی از راویان این حدیث وجود دارد. بر اساس برخی پژوهش‌ها، سعد بن سعد احوص، امکان ملاقات امام رضا(ع) را نداشته است و از این رو مشخص نیست که این سعد، چه کسی است. به همین جهت است که برخی، سند این زیارت را محل نظر دانسته‌اند.

با وجود ایرادات سندی و متنی، برخی از علما بر اساس قاعده تسامح در ادله سنن، این زیارت‌نامه را پذیرفته‌اند. طبق این قاعده، بررسی دقیق سند دعاها ضرورتی ندارد و عمل به آن‌ها با امید به دستیابی به معانی بلندشان، عملی ارزشمند و مقبول محسوب می‌شود.

شرح زیارت‌نامه

بر بسیاری از فرازهای زیارتنامه حضرت معصومه(س) شرح‌ها و تفسیرهایی بیان شده است. بسیاری از بخش‌های این زیارت، با مضامین عالی است و مورد توجه پژوهشگران و اندیشمندان قرار گرفته است. در بخش ابتدایی این زیارتنامه که چهارده معصوم مورد مخاطب قرار گرفته‌اند و به آنان به صورت تخاطب، سلام داده می‌شود، اینطور مورد توجه مفسران قرار گرفته است که گویا حضرات معصومین(ع) در حرم حضرت معصومه(س) حضور دارند. در این زیارت حضرت معصومه(س) با القاب مختلفی یاد شده است که از آنها می‌توان به طاهره، حمیده، برة، رشیده، تقیه، نقیه، رضیه و مرضیه اشاره کرد.

در زیارت‌نامه حضرت معصومه(س) که علامه مجلسی آن را در کتاب بحارالانوار نقل کرده عبارت «یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ؛ ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است» آمده است. بزرگان شیعه در بیان مقام شفاعت حضرت معصومه(س) بر این باورند که گستره شفاعت هر شخص با مقام و جایگاه او متناسب است؛ هرچه مقام فرد بالاتر باشد، شفاعت او نیز گسترده‌تر می‌شود. از روایت امام صادق(ع) که فرمودند: «شیعیان من به واسطه شفاعت او همگی به بهشت وارد می‌شوند» می‌توان دریافت که مقام حضرت فاطمه معصومه(س) بسیار والا و شبیه به عصمت است، مقامی که نتیجه دانش و تقوای بالای ایشان است. همچنین گفته شده که سه در از درهای بهشت به سمت قم باز می‌شود، و احتمالاً یکی از این سه در، به حرم حضرت فاطمه معصومه(س) اختصاص دارد.