کتاب الفتن
کتاب «الفتن» تألیف نعیم بن حماد تا چه حد اعتبار دارد؟
کتاب الفِتَن، با وجود تأثير فراوانى كه بر اهل‌سنت و شيعيان داشته و آنان بسيارى از روايات علائم ظهور از آن نقل کرده‌اند، اعتبار چندانى نزد عالمان اهل‌سنت و شیعه ندارد. نویسندهٔ این کتاب نُعَیم بن حَمَّاد مَرْوَزی، از محدثان اهل‌سنت، است. کتاب «الفتن» قدیمی‌ترین منبع در مورد نشانه‌های ظهور است که در دسترس است. موضوع کتاب الفتن نقل روایاتی با محتوای پیش‌گویی در مورد آینده است. در این کتاب روایات آستانهٔ ظهور مهدی(ع) نیز نقل شده است.
بزرگان اهل‌سنت در کل از ابن حماد تجليل كرده و بعضاً او را توثيق كرده‌اند، با این حال روايات او را قوى نمى‌دانند. كتاب الفتن ابن حماد يا مجموعه روايات او در منابع روايى شيعه و اهل‌سنت جايگاه مهمى به خود اختصاص داده و حجم گسترده‌اى از آنچه او در موضوع مهدويت و نشانه‌هاى ظهور گزارش كرده در كتاب‌هاى بعدى آمده است. از اين رو هنگام بررسى و تحليل اين روايات بايد به اين تأثيرپذيرى توجه شود.
مؤلف
زمان ولادت ابوعبدالله نعيم بن حماد بن معاويهٔ خزاعى مروزى، معروف به فارض، مشخص نیست. او اهل مرو بود و براى آموختن حديث به عراق و حجاز سفر كرد و سرانجام در مصر ساكن شد. از جزئيات سفرهاى علمى ابن حماد اطلاعى در دست نيست. آنچه مسلم است اين است که او مدتى طولانى در مصر سكونت داشته است و براى اظهار نظر دربارهٔ موضوع جنجالى خلق قرآن به عراق آمده است.[۱]
فتنهٔ خلق قرآن يا عصر محنت[۲] در تاريخ اسلام به دوران سه خليفه عباسى، مأمون، معتصم و واثق گفته مى‌شود كه با درگیری خشونت‌بار معتزله، که معتقد به مخلوق‌بودن قرآن بودند، با كسانى كه قائل به قدیم‌بودن قرآن بودند همراه بود. ابن حماد از قربانيان مخالفت با معتزله و موضوع خلق قرآن بود. او در دوران حکومت معتصم به عراق فراخوانده شد و چون برخلاف اعتقاد حاكم بر دربار نظر داد و به خواستهٔ آنان اعتراف نكرد، در سامرا يا بغداد زندانى شد و پس از چندی در سال ۲۲۸ يا ۲۲۹ از دنيا رفت. در منابع آمده که او را با زنجير اسارت و به قولى بدون كفن و اقامهٔ نماز دفن كردند. همچنين، گفته شده که او در زندان هم به نقل حديث اشتغال داشته است. نعيم بن حماد از افرادى چون سفيان بن عينيه، عبدالرزاق بن همام، عبدالله بن مبارک، رشدين بن سعد، فضيل بن عياض و ابوبكر بن عياش روايت كرده است.همچنین، افرادی چون بخارى، ابوزرعهٔ دمشقى، ابوحاتم رازى، يحيى بن معين از او حدیث نقل کرده‌اند.[۳]
اعتبار مؤلف
در مورد اعتبار ابن حماد در میان عالمان اهل‌سنت اختلاف نظر وجود دارد:
- احمد بن حنبل (۱۶۴-۲۴۱ق)، از فقهای چهارگانهٔ اهل‌سنت، او را توثیق کرده است[۴]
- احمد بن شعیب نسائی (درگذشتهٔ ۳۰۳ق)، از ائمهٔ حدیث اهل سنت و صاحب سنن نسائی، او را تضعیف کرده است.[۵]
- ابن عدی (۲۷۷- ۳۶۵ق)، محدث و رجالی اهل‌سنت، ابن حماد را ضعيف دانسته است. او معتقد است ابن حماد براى تقويت سنت جعل حديث مى‌كرده است.[۶]
- ذهبی (۶۷۳-۷۴۸ق)، رجالی و محدث اهل‌سنت، ابن حماد را از عالمان بزرگ دانسته، ولى اضافه کرده که اطمينانى به روايات ابن حماد نیست و نبايد به سخنان او استناد كرد؛ چون در كتاب الفتن مطالبى عجيب و غير قابل قبول آورده است.[۷]
- ابن حجر عسقلانی (۷۷۳-۸۵۲ق)، محدث و مورخ و رجالی اهل‌سنت، ابن حماد را راستگو معرفی کرده، ولی کتاب او را دارای اشتباهات فراوان برشمرده است.[۸]
محققان معتقدند که بزرگان اهل‌سنت در کل از ابن حماد تجليل كرده و برخى هم او را توثيق كرده‌اند، در عين حال روايات او را قوى نمى‌دانند.[۹]
کتاب‌های فتن و ملاحم
فِتَن و مَلاحِم دو عنوانى است كه به حوادث آينده و پيشگويى‌هاى آخرالزمان می‌پردازد. اين دو عنوان از قديم مورد توجه و اهتمام محدثان و مؤلفان مسلمان بوده و چه در ضمن جوامع روايى و چه به‌صورت مستقل به آن پرداخته‌اند. با مراجعه به فهرست‌ها روشن مى‌شود كه عنوان الفتن در ميان اهل‌سنت بيشتر كاربرد داشته است. اما، مؤلفان شيعه غالباً از عنوان ملاحم برای این دست کتاب‌ها استفاده كرده‌اند. الفتن ابن حماد، الفتن حنبل بن اسحاق، الفتن سليلى، الفتن زكريا بن يحيى و الفتن ابونعيم اصفهانى نمونه‌هايى از تأليفات مستقل اهل‌سنت در اين موضوع است. احمد بن حنبل، بخارى، مسلم بن حجاج، ترمذى و ديگران نيز در کتاب‌های روايى خود بابى با عنوان الفتن گشوده‌اند. شيعيان برای تألیفات خود در این زمینه کمتر از نام فتن استفاده کرده‌اند؛ آنان مطالب مربوط به آينده، حوادث آخرالزمان و علائم ظهور را در كتاب‌هايى با عنوان الملاحم آورده‌اند. در فهرست‌هاى شیعی نجاشى و طوسى بيش از بيست كتاب ملاحم نام برده شده و تنها در دو مورد تعبير الفتن وجود دارد.[۱۰]
محققان احتمال داده‌اند که دلیل استفاده عنوان فتن در ميان مؤلفان اهل‌سنت و عنوان ملاحم در ميان مؤلفان شيعه ریشه در اختلاف ديدگاه شيعه و اهل‌سنت دربارهٔ حکومت باشد؛ زيرا قيام‌هاى مخالف خلفا غالباً از سوى شيعيان صورت گرفته و از ديدگاه اهل‌سنت اين قيام‌ها فتنه به‌شمار مى‌رفته است. اين واژه در عصر پیامبر(ص) بيشتر جنبهٔ دينى داشت و غالباً به معناى گمراه‌كردن استفاده مى‌شد، اما پس از آن فتنه مفهومى سياسى پيدا كرد و حرکت‌های ضد حکومتی اطلاق می‌شد. اما انتخاب نام ملاحم براى كتاب‌های شيعه در مقابل فتن محتمل است به این دلیل باشد که شیعیان ايستادگى مقابل حاكمان غاصب و ظالم را فتنه محسوب نمى‌کردند و آنچه در جریان این قیام‌ها رخ مى‌داد از نظر آنان كشتار انسان‌هاى حق‌طلب و مبارز بود.[۱۱]
ویژگی‌ها
الفتن ابن حماد، به طور گسترده، به منابع شيعه راه يافته و از طريق آثارى مانند التشريف بالمنن فى تعريف الفتن مشهور به الملاحم و الفتن سید ابن طاووس (۵۸۹-۶۶۴ق)، در کتاب‌های اماميه وارد شده است. الفتن قديمى‌ترين منبع در بحث ملاحم و فتن یا نشانه‌هاى ظهور است. كتاب الفتن همانند ديگر كتاب‌هايى كه در موضوع ملاحم و فتن نوشته شده است، به مهدى اختصاص ندارد؛ بلكه دربارهٔ رويدادهاى آينده جهان اسلام تا قيامت است. بخشى از اين گونه کتاب‌ها، به مهدى(ع) و نشانه‌هاى ظهور او اختصاص دارد. بيشتر روایات اين كتاب از صحابه يا تابعان نقل شده و سند آن به پيامبر خدا(ص) نمى‌رسد؛ برای نمونه از حدود ۱۷۰ حديث باب‌هاى ۲۹ تا ۴۴ اين كتاب، كه دربارهٔ مهدى و سفيانى است، حدود ۲۵ حديث به پيامبر(ص)، امام علی(ع) و امام باقر (ع) مى‌رسد و ديگر اسناد كتاب به افرادى چون كعب الأحبار، زهرى و ارطاة ختم مى‌شود. آنچه به اين سه معصوم هم مى‌رسد، با طرق غير شيعى است.[۱۲] اين‌گونه سندها نه‌تنها از نظر شيعه ارزشى ندارد، در نظر اهل‌سنت نيز حجيت ندارد، چون اصطلاحاً موقوف به‌شمار مى‌رود؛ يعنى سند آن به صحابى متوقف مى‌شود.[۱۳]
از ميان عالمان شيعه سيد بن طاووس یک‌چهارم كتاب ملاحم خود را به نقل روايات كتاب الفتن ابن حماد اختصاص داده است. محدثان بعدى شيعه، كه روايات كتاب ابن طاووس را گزارش كرده‌اند، بدون توجه به منبع اصلى آن، احاديث را به نقل از يک عالم شيعى در تأليفات خود آورده‌اند.[۱۴]
محققان به دلایل زیر برای این کتاب اعتبار چندانی قائل نیستند:
- نسبت اين كتاب به مؤلف قطعى نيست و محدثان و رجالیان قديمى اهل‌سنت از چنين كتابى ياد نكرده‌اند؛
- عبدالرحمن مرادى، كه نام او به‌عنوان راوى الفتن در نسخه‌هاى موجود آمده، توثيق نشده است؛
- رجالیان اهل‌سنت مؤلف كتاب را متهم کرده‌اند که اشتباه زياد مى‌كرده و احاديث نادرست نقل می‌کرده و گاه جعل هم می‌كرده است؛
- بسيارى از روايات كتاب موقوف يا مقطوع است و سند آن به رسول خدا(ص) نمى‌رسد. از نظر اهل‌سنت و شيعه چنين آثارى حجت نيست؛
- در اين كتاب رواياتى نقل شده كه ساختگی‌بودن آن آشكار است.[۱۵]
خصوصیات ظاهری و باب‌ها
كتاب الفتن ابن حماد از ده جزء تشكيل شده، ولى دليل اين تقسيم‌بندى و تفاوت اين اجزاء روشن نيست. چون در هر جزء رواياتى وجود دارد كه عناوين همان روايات در اجزاى ديگر نيز به‌چشم مى‌خورد. تعداد ابواب هر جزء نيز متفاوت است. اين كتاب هيچ مقدمه و مؤخره‌اى ندارد و مؤلف از آغاز تا انجام آن را به نقل روايت پرداخته است. مؤلف دربارهٔ روايات نيز تفسير و توضيحى از خود نيفزوده است.[۱۶]
كتاب الفتن در مجموع ۷۷ باب دارد؛ برخى از ابواب این کتاب عبارت‌اند از:
- سفيانى، نام، نسبت، جنگ‌ها، فرو رفتن او در بيداء؛
- پرچم‌هاى سياه؛
- ابواب مربوط به مهدى، نام، نسب، روش او و نشانه‌هاى قيامش؛
- ابواب مربوط به دجال؛
- فرودآمدن عيسى(ع)؛
- فتح قسطنطنيه و مکان‌های ديگر؛
- زلزله‌ها و سایر بلایای آسمانی.[۱۷]
مطالعه بیشتر
- صادقی، مصطفی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، آینهٔ پژوهش، شمارهٔ ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲.
منابع
- ↑ صادقی، مصطفی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، آینهٔ پژوهش، شمارهٔ ۸۴، بهمن و اسفند ۱۳۸۲، ص۴۸.
- ↑ برای اطلاع بیشتر راجع به عصر محنت ن.ک: خرم، فاطمه، «عصر محنت»، فرهنگ پژوهش، شمارهٔ ۵، ۱۳۸۸ش.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۸-۴۹.
- ↑ الذهبی، شمس‌الدين محمد بن احمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق مجموعة من المحققين بإشراف شعيب الأرناؤوط، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۵ق، م ج۱۰، ص۵۹۷.
- ↑ الذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۶۰۹.
- ↑ ابن عدی، ابواحمد عبدالله بن عدی جرجانی، الكامل فى ضعفاء الرجال، تحقيق عادل أحمد عبدالموجود و علی محمد معوض، شارک فی تحقيقه عبدالفتاح أبوسنة، بیروت، الكتب العلمية، ۱۴۱۸ق، ج۸، ص۲۵۱.
- ↑ الذهبی، سیر اعلام النبلاء، ج۱۰، ص۶۰۹.
- ↑ العسقلانی، ابن حجر احمد بن علی، تقریب التهذیب، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار المعرفة، ۱۳۸۰ق، ج۲، ص۳۰۵.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۹.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۶-۴۷.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۴۷.
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامهٔ امام مهدى بر پايهٔ قرآن حديث و تاريخ، ترجمهٔ عبدالهادی مسعودى، قم، مؤسسهٔ علمى فرهنگى دارالحديث، ۱۳۹۳، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۰.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۴.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۳.
- ↑ صادقی، «الفتن ابن‌حماد قدیمی‌ترین کتاب در مهدویت»، ص۵۰.
- ↑ محمدی ری‌شهری، دانشنامهٔ امام مهدى بر پايهٔ قرآن حديث و تاريخ، ج۷، ص۴۱۸-۴۱۹.