ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه

سؤال

آیا ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه صورت گرفته است؟

ترتیب آیات و سوره‌ها زمان پیامبر

کاتبان وحی آیات را پی درپی و به ترتیب نزول می‌نوشتند، هر گاه بسمله‌ای نازل می‌شد، در می‌یافتند که سورهٔ قبل پایان یافته و سورهٔ دیگری آغاز گشته است.

امام صادق می‌فرماید:

کان یعرف انقضاء سوره بنزول بسم الله الرحمن الرحیم ابتداء لأخری؛ پایان هر سوره‌ای به واسطهٔ بسم الله الرحمن الرحیم در آغاز سورهٔ دیگر شناخته می‌شد.

ابن‌عباس می‌گوید:

پیامبر با نزول بسم الله الرحمن الرحیم می‌دانست که سورهٔ قبلی پایان یافته و سورهٔ دیگری آغاز گشته است.

ترتیب آیه‌های قرآن

بنابراین، آیات قرآن بر اساس ترتیب نزول، در قالب سوره‌ها مرتب شدند. گاهی رعایت ترتیب نزول آنها به دستور پیامبر اکرم انجام می‌گرفت؛ مثلاً حضرت دستور می‌داد که یک یا چند آیه را در لابه لای سوره‌ای قرار دهند که قبلاً نازل شده و پایان یافته بود. این‌گونه تنظیم که خارج از روال طبیعی نزول آیات بود، به تصریح و تعیین پیامبر اکرم نیاز داشت و بی‌تردید در آن، حکمت و مصلحتی بوده است.

ابن‌عباس می‌گوید:

آخرین آیه‌ای که نازل شد و اتقوا یوماً ترجعون فیه الی الله بود. جبرئیل به پیامبر اعلام کرد که آن را آیهٔ ۲۸۱ سورهٔ بقره قرار دهد.

ولی با این حال از توقیفی بودن همهٔ آیات نمی‌توان دفاع کرد. به نظر برخی از مفسران مانند: علامه طباطبایی، آیت الله معرفت و… با این‌که ترتیب آیات بیش‌تر سوره‌های قرآن کریم، توقیفی است، ولی تعداد سوره‌هایی که تنظیم بعضی از آیات آنها به اجتهاد و رأی صحابه صورت گرفته، کم نیست، و وقوع برخی از آیات که به صورت متفرق نازل شده، در جایی که فعلاً قرار دارند، خالی از مداخلهٔ اجتهادی صحابه نبوده است و این مسئله از ظاهر روایات جمع در زمان خلیفهٔ اول به خوبی به دست می‌آید.

ترتیب سوره‌های قرآن

بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی معتقدند، ترتیب سوره‌های قرآن بهاجتهاد و نظر صحابه بوده است.

علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان، معتقد است ترتیب سوره‌ها توسط صحابه بود؛ زیرا عثمان خلیفه سوم، سوره برائت را بعد از سوره انفال قرار داد. همچنین مصحف‌های قرآن در ترتیب، با یکدیگر، اختلاف و مغایرت داشتند. روایت شده مصحف امام علی(ع) براساس نزول بوده و نخستین سوره آن، سوره علق و سپس سوره مدثر و … بوده است.

جلال‌الدین سیوطی از مفسران و عالمان اهل‌سنت نیز ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه دانسته و می‌گوید: «عموم علما معتقدند که ترتیب سوره‌ها به اجتهاد صحابه است».

در مقابل برخی معتقدند ترتیب سوره‌های قرآن، توقیفی است و پیامبر اسلام از طریق وحی، سوره‌ها را مرتب نموده و در ادامه نیز سوره‌ها بر همین اساس مرتب شدند.

سید مرتضی علم الهدی، آیت‌الله خویی و دیگران معتقدند که سوره‌های قرآن کریم به همین ترتیب کنونی در زمان حیات پیامبر و به دستور ایشان، مرتب شده است. این افراد بعید می‌دانند پیامبر مسئله‌ای با این اهمیت، به حال خود رها کرده باشد، تا پس از ایشان، دیگران نظم و ترتیب دهند.

آیت‌الله خویی معتقد است، اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها توسط صحابه، امری اشتباه است و با قرآن، سنت، اجماع و عقل مخالف است؛ زیرا عظمت قرآن، اهمیت دادن پیامبر به حفظ و جمع آن و تلاش مسلمانان به توصیه‌ها با اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها به دست صحابه منافات دارد. قاضی ابوبکر باقلانی معتقد است مردم ترتیب آیات هر سوره به آنچه پیامبر فرموده بود، ثبت نمودند.