سند روایت عبادت خدا با شناخت و درک و فهم

سؤال

پیامبر(ص) به حضرت علی(ع) فرمودند: «مردم خدا را به وسیله نماز و روزه عبادت می‌کنند و اما تو خدا را به وسیله شناخت و فهم و درک او عبادت کن.» آیا این روایت صحت دارد؟

این حدیث و مضمون آن را علمای شیعه و سنی در کتاب‌های روایی آورده‌اند. رشید الدین میبدی در «تفسیر کشف الاسرار» بدون ذکر سند نقل نموده که پیامبر(ص) به امیرالمومنین(ع) فرمودند: «یا علی اذا تقرب الناس الی خالقهم بالصلاه و الصوم، فتقرب الیه بانواع العقل، تسبقهم بالدرجات.» و هم‌چنین علامه محمد تقی جعفری در ترجمه و تفسیر نهج‌البلاغه، می‌نویسد: ابن سینا در کتاب «معراج نامه» در بحث ترجیح معقول بر محسوس می‌گوید: «و برای این بود که شریف‌ترین انسان و عزیزترین انبیاء و خاتم رسولان(ص) با مرکز حکمت و فلک حقیقت و خزانه عقل، امیر المومنین(ع) چنین گفت که: «یا علی إذا رأیت الناس یتقربون إلی خالقهم بأنواع البر تقرب أنت إلیه بأنواع العقل تسبقهم؛؛ ای علی! هنگامی که می‌بینی مردم به وسیله عبادت نیکو به آفریننده خود تقرب می‌جویند، تو به وسیله انواع تعقل به بارگاه خداوندی تقرب پیدا کن تا بر همه سبقت بگیری.»

علی طبرسی هم در کتاب «مشکاه الانوار» آن را روایت نموده است، ولی در این دو کتاب هم سند آن را ذکر نکرده‌اند تا از نظر سندی مورد بررسی قرار گیرند. در نتیجه این روایت هر چند مرسله است ولی بزرگانی مانند: میر داماد، ملا صالح مازندرانی و غیره به مضمونش عمل کرده‌اند و قائل به صحت متن هستند.

در میان علمای اهل سنت نیز افرادی مانند ذهبی در کتاب «میزان الاعتدال» و متقی هندی در کتاب «کنز العمال» روایت نموده‌اند که در برخی موارد، همراه با ذکر سند بوده، اما اشخاصی که در سند آورده‌اند مورد اعتماد نیستند، علاوه بر این که در کتاب‌های معتبر شیعه اثری از این حدیث نیست.

«مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ‏ قُلْتُ لَهُ مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ قَالَ قُلْتُ فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ قَالَ تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَ هِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَيْسَتْ بِعَقْلٍ.؛ احمد بن ادریس با واسطه روایت می‌کند شخصی از امام صادق(ع) پرسید: عقل چیست؟ حضرت فرمودند: عقل چیزی است که خداوند به وسیله آن پرستش می‌شود و بهشت به واسطه آن به دست می‌آید، آن شخص گوید: به امام عرض کردم: آنچه معاویه داشت چه بود؟ امام فرمود: آن نیرنگ و شیطنت بود، و شبیه به عقل بود نه خود عقل.»