مجازات نفس
اگر کار بدی کردیم و خواستیم خود را تنبیه کنیم از چه روش‌هایی استفاده کنیم؟
در پاسخ به سئوالتان ابتدا مقدمه ای بیان می‌کنیم و سپس به چگونگی تنبیه خود اشاره می‌کنیم.
مقدمه
یکی از روش‌های تربیت اخلاقی در اسلام، خود کنترلی (یا خود تربیتی یا نظارت بر خود) است.[۱] مقصود از این روش این است که فرد با هوشیاری و مراقبت کامل نسبت به ارزش‌های اخلاقی پذیرفته شده بکوشد رفتارهای ظاهری و باطنی (جوارحی و جوانحی) منافی با فضایل اخلاقی به حریم او راه نیابند و باعث سستی و زوال ملکات اخلاقی او نگردند.
این روش سه مرحله دارد. ۱. مشاهده خود: با دقت به ثبت و ضبط رفتارهای خود به صورت جزئی و کمی می‌پردازیم. ۲. خودسنجی: رفتارهای فعلی با الگوهای ایدهآل از نظر کمیت و کیفیت مقایسه و ارزیابی می‌شود. ۳. خود تقویتی: به رفتارهایی که هدف را نزدیک تر می‌کند و با آن سنخیت دارد، پاداش داده می‌شود؛ و رفتارهای مقابل، با تقویت منفی و تنبیه کنترل می‌شوند. بدین ترتیب با استفاده از پیامدهای رفتاری (پاداش و تنبیه) یک نظارت و مراقبت دائمی بر خود، به عمل می‌آوریم. شیوه دیگری که برای کنترل خویش و ضبط نفس در همین زمینه ارائه می‌شود عبارتنداز: تضییق و تسهیل شرایط و وسایل (مثلاً فرد ولخرج، پول کمتری در جیبش بگذارد)، محرومیت، تسلط بر شرایط عاطفی، استفاده از محرک رنج آور (مثل ساعت زنگ دار و…) و پرداختن به کار دیگر.[۲]
تنبیه خود
تنبیه خود، نوعی روش کنترل خود است که در آن می‌کوشیم تا رفتارهای نامطلوب خویش را از طریق پیامدهای آزارنده ای کاهش دهیم. تمامی انواع تنبیه از سوی دیگری را می‌توان در چارچوب تنبیه در مورد خود، به اجرا درآورد.
نمونه‌هایی از روش «جریمه رفتاری» عبارتنداز:
۱. اعمال جریمه مالی در مورد خود (مثل هزینه پول برای سازمانی یا فردی که مورد علاقه فرد نیستند، صدقه، انفاق و…). ۲. محروم ساختن خود از امتیاز (مانند محروم کردن خود از تماشای تلویزیون، لباس نو، و …) ۳. محرومیت را می‌توان به صورت خاموش کردن تلویزیون، بستن کتاب، یا ترک میز یا سفره غذا در مورد خود به کار برد. ۴. محرک‌های آزارنده را می‌توان به صورت افکار و تصورات انتقاد آمیز از خود (مانند تصور خود در لباسی بزرگتر از اندازه، تصور بوی بد دهان هنگام دروغ گفتن و یا…)
توجه: ۱. تنبیه خود، حتماً باید در برنامه سه مرحله ای خود تربیتی یاد شده انجام شود و در کنار آن حتماً از شیوه‌های تشویق و تقویت خود کمک بگیریم. (تقویت و تشویق مقدم است).
- تنبیه و جریمه باید متناسب باشد، خارج از توان نباشد و آن قدر هم سبک نباشد که جنبه تنبیهی نداشته باشد؛ و متناسب با نوع کار بد و ارزش آن باشد. مثل تنبیهی که در دین است: کفاره، قضا، دیه، قصاص.
- جریمه و تنبیه خیلی با اصل کار فاصله زمانی نداشته باشد. چون احتمال این که تنبیه‌ها و جریمه‌ها انباشته شود و فرد نسبت به حجم زیاد آن بی‌انگیزه شود، زیاد است.
۴. ضامن اجرایی داشته باشد؛ گاهی قسم و عهد ضامن اجرایی بر جریمه و تنبیه و انجام کار است. گاهی اعلام کردن آن به گروه (دوستان، اقوام و…) ضامن است. مثلاً می‌گوییم من برنامه دارم که اگر فلان کار را کردم فلان جریمه را نسبت به خود اعمال کنم. گاهی هم فرد این ضمانت را با قرارداد بستن با مشاور اخلاقی، استاد، و فرد محترم و مورد اعتماد می‌تواند ایجاد نماید.[۳]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر
۱ـ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، نشر معارف.
۲ـ حسینی، داود، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما.
منابع
- ↑ ر. ک. فرهنگ شیوه‌های رفتار درمانی، ترجمه ایزدی، دکتر سیروس، تهران، نشر رشد، شیوه درمانی کنترل خود، ص۲۷۷.
- ↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵، ص۲۲۳.
- ↑ حسینی، داود، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، چاپ اول، ۱۳۸۱، ص۱۰۶.