مراحل کلی مبارزه با نفس
مراحل کلی مبارزه با نفس چیست؟
یکی از مهم‌ترین عوامل سعادت و تکامل معنوی انسان مبارزه با هواهای نفسانی است. با نفسی باید مبارزه کرد که باعث فساد و تباهی انسان می‌شود و آن نفس اَمّاره است که از درون به بدی فرمان می‌دهد؛ چنان‌که قرآن می‌فرماید:﴿وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیمٌ؛ من خود را از گناه تبرئه نمی‌کنم؛ زیرا نفس طغیان گر، بسیار به بدی فرمان می‌دهد مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛ زیرا پروردگارم بسیار آمرزنده و مهربان است.﴾(یوسف(۱۲):۵۳)
در آیات و روایات و توصیه‌های اخلاقی و عرفانی و ادبیات ما، پیروی از هوای نفس سرچشمه همه خطاها و گمراهی‌ها به شمار آمده است و سبب هلاکت و نابودی انسان دانسته شده است.[۱] بنابراین منظور از مبارزه با نفس، مقابله با نفسی است که انسان را به حرکت در مسیر ظلمت و شقاوت أمر می‌کند. نکته قابل توجه و مهم این است که موفقیت در این مبارزه حیاتی فقط با نظر لطف و رحمت الهی قابل تحقق است؛﴿إِلَّا مَا رَحِمَ رَبِّی؛ مگر زمانی که پروردگارم رحم کند؛﴾(یوسف(۱۲):۵۳)و شخصی که قدم در این مسیر می‌گذارد لازم است که همواره دست نیاز به رحمت معبود بلند کند و از او کمک بخواهد.
مراحل مبارزه با نفس
عارفان و صاحب نظران سیر و سلوک برای مبارزه با نفس مراحلی را ذکر کرده‌اند که آن مراحل باید یکی پس از دیگری طی شود. امام خمینی (ره) در کتاب «اربعین» خود برای مبارزه با نفس مراحلی را مطرح کرده‌اند که عبارت است از:
یقظه
یقظه یعنی بیداری و تنبه و خروج از غفلت و خود فراموشی که بدون آن آدمی هیچ‌گاه به فکر تزکیه و خود سازی نخواهد افتاد.
تفکر و تدبر
اندیشیدن در اینکه خدا انسان را برای چه خلق کرده است. این استعدادها و نعمت‌ها به چه منظوری و برای رسیدن به چه مقصودی فراهم شده‌اند؟ آیا صرفاً زندگی دنیا می‌تواند نهایت هدف از خلقت انسان و اوج حرکت او باشد؟ امام علی(ع)می‌فرمایند: «لاَ عِلْمَ كَالتَّفَكُّرِ؛ هیچ علمی هم‌چون تفکر و اندیشیدن نیست»[۲]
عزم
مرحله سوم تهذیب و مبارزه با نفس، عزم است، یعنی تصمیم و اراده بر انجام دادن واجبات و ترک محرمات و جبران مافات و پایداری و استقامت در راه حق و حقیقت.
مشارطه و مراقبه و محاسبه
یکی از مراحل حساس خود سازی و مبارزه با نفس در مسیر سالکان الی الله که در واقع برنامه مستمر و عملی جهاد با نفس است و بدون آن راه تکامل به نتیجه نمی‌رسد، زیر نظر گرفتن دقیق اعمال و رفتارهاست که با مشخص کردن برنامه و مراقبت دائمی و نهایتاً بررسی و نتیجه‌گیری به سرانجام می‌رسد. مشارطه که آن را «معاهده» نیز می‌گویند، عبارت است از شرط و تعهد انسان بر ترک معصیت و انجام دادن تکالیف و ادای وظایف و ایفای مسئوولیت‌ها و پای‌بندی به عهد و پیمانی که بسته است. مراقبه یعنی انسان پس از آن که با خود عهد و پیمان بست که خلاف نکند، باید در تمام اوضاع و احوال مراقب خود باشد و تمام سعی خود را به کار گیرد که از عهده انجام تعهدها برآید. محاسبه یعنی حساب‌رسی و بازنگری نسبت به گذشته و تعهد نسبت به آینده. یعنی انسان در پایان روز یک بازبینی نسبت به اعمال و حرکات و سکنات خود داشته باشد و ببیند که چه طاعتی یا معصیتی مرتکب شده است. اگر طاعتی داشته بر آن بیفزاید و اگر گناهی مرتکب شده در جبران آن بکوشد.
تذکر
از جمله اموری که می‌تواند در تمام مراحل، حرکت شخص سالک را تسهیل کند و در غلبه بر نفس او را مدد رساند «تذکّر» است. یعنی به یاد عظمت پروردگار بودن و نعمت‌های او را متذکر شدن و توجه داشتن به این که انسان در محضر خداست و باید در محضر او حیاء کند و از هر آنچه بر خلاف خواست و رضایت اوست اجتناب کند و بداند در هر حال خدا با اوست، که قرآن می‌فرماید:﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا؛ ای اهل ایمان! خدا را بسیار یاد کنید.﴾(احزاب(33):41)
رعایت ترتیب در مراحل مبارزه با نفس
البته باید گفت که برای مقابله با نفس مراحل گوناگونی از جهات مختلف گفته شده است مانند اینکه ابتدا باید مبارزه کرد برای معصیت نکردن، سپس وارد مراحل بالاتر شد مثل ترک مکروهات.
ذکر این مراحل به منزله آن است که اینها در طول یکدیگر می‌باشند یعنی اینکه ابتدا باید شخص از خواب غفلت و بی‌مبالاتی بیدار شود و از راه اشتباهی که می‌رود بازگردد و با توبه واقعی در مسیر عبودیت پروردگار قدم بردارد، رفتارهای خود را همیشه زیر نظر گیرد و برخلاف رضایت او عمل نکند. در طی این مسیر آنچه مقدم است عبارت است از انجام امور واجب و ترک حرام ها؛ لذا با وجود ارتکاب گناهان،انجام مستحبات و ترک مکروهات چندان برای انسان مفید نخواهد بود.
لازم به ذکر است که جهاد با نفس به منظور از بین بردن غریزه نیست و از نظر اسلام نفس اماره باید به کنترل فطرت درآید و برآورده ساختن خواسته های غریزه در چارچوب قوانین الهی نه تنها اشکالی ندارد بلکه در اغلب موارد ثواب هم خواهد داشت.
مطالعه بیشتر
۱. حسین مظاهری، عوامل کنترل غرائز در زندگی انسان، تهران، انتشارات نشر و تحقیقات ذکر، ۱۳۷۴ ش.
۲. محمد تقی مصباح یزدی، اخلاق در قرآن، قم، انتشارات مؤسسه امام (ره)، ۱۳۸۰ ش.
۳. ابراهیم امینی، خود سازی یا تزکیه و تهذیب نفس، قم، انتشارات شفق، ۱۳۶۸ ش.
۴. امام خمینی (ره)، چهل حدیث، تهران، نشر فرهنگی رجاء، ۱۳۶۸ ش.
۵. محمد رضا مهدوی کنی، نقطه‌های آغاز در اخلاق اسلامی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۱ ش.
۶. نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، نجف اشرف، چاپ النجف، ۱۳۸۳ ش.
۷. عبدالله جوادی آملی، مراحل اخلاق در قرآن، قم، مرکز نشر اسراء، ۱۳۷۹ ش.