انگیزه فتوحات بعد از پیامبر(ص)
آیا فتوحات بعد از پیامبر(ص) همان انگیزه‌های زمان پیامبر(ص) را دنبال می‌کرد؟
هذف کلی فتوحات زمان پیامبر(ص)، گسترش اسلام و مقابله با شرک و بت پرستی بود. اهداف الهی فتوحات پس از پیامبر(ص) کم‌رنگ شد و انگیزه‌های مادی فاتحین افزایش یافت. هرچند برخی از فاتحان با انگیزه‌های متعالی به فتوحات پرداختند؛ اما پس از مدتی با سرازیر شدن ثروت به ممالک اسلامی انگیزه‌ها تغییر کرد و مهمترین هدف در فتوحات به دست آوردن غنائم شد. انگیزه‌های دنیوی، پس از خلفا و در زمان امویان با شدت بیشتری دنبال شد.
انگیزه فتوحات زمان پیامبر(ص)
هدف پیامبر(ص) از جنگ‌ها، گسترش اسلام، پرستش خدا و نفی شرک و برطرف ساختن موانع گرایش مردم به توحید و رهایی مردم از چنگ سلاطین جور بود تا زمینه را برای آزاداندیشی فراهم شود و مسئله جزیه گرفتن یا جنگیدن، فتح کردن و غنیمت جمع کردن هدف نبوده است و اگر قبیله‌ای بدون جنگ دعوت آن حضرت را می‌پذیرفت، جان و مالش در امان بود. برای نمونه وقتی مشرکان هَمْدان بدون جنگ مسلمان شدند سپاهیان اسلام هیچ تعرضی به آنها نکرده و جان و مالشان در امان ماند.
گاهی که غنائم گران بها و ارزشمند وارد مدینه می‌شد و چشم‌های اصحاب را خیره می‌کرد، آن حضرت با یادآوری نعمت‌های گرانبهای بهشتی ارزش آنها را کم و کوچک جلوه می‌داد. خالد بن ولید در سال نهم هجری از سریه دومه الجندل پارچه زربفتی به غنیمت گرفته برای رسول خدا(ص) فرستاد، مسلمانان از مشاهده آن به شگفت آمدند و با تعجب آن را لمس می‌کردند، رسول خدا(ص) خطاب به آنها فرموده: «از این قبای زربفت به شگفت آمده‌اید، به خدایی که جانم در دست اوست: دستارهای سعد بن معاذ در بهشت از این بهتر است»
انگیزه فتوحات خلفا
پس از رحلت نبی اکرم(ص) انگیزه خلفای بعد از پیامبر(ص) با توجه به ظرفیت وجودی‌شان همان انگیزه‌های نبی اکرم(ص) نبود؛ اما انگیزه فاتحان، به‌طور کلّی، انگیزه‌های متعالی بود. به‌عنوان نمونه ربعی بن عامر در پاسخ رستم، فرمانده سپاه ایران که پرسید: چه چیزی شما را به این‌جا آورده، گفت: «خدا ما را آورده و مأمور کرده تا هر که از بندگانش را که او بخواهد از تنگنای دنیا به آسایش و فراخی منتقل نموده و از جور ادیان به عدالت اسلام رهنمون سازیم.». به هر حال به‌طور طبیعی ابعاد جهادی فتوحات پس از پیامبر(ص) کم‌رنگ شد و انگیزه‌های مادی فاتحین افزایش یافت.
در فتح قادسیه دو تن از فرماندهان سپاه اسلام، منذر بن حسان ضبّی (فرمانده هشت هزار نفر از قلب لشکر سعد بن ابی وقاص) با جریر بن عبدالله جبلی (فرمانده قریب به ده هزار نفر از جناح راست لشکر) بر سر تصاحب لباس‌های قیمتی یکی از بزرگان سپاه ایران با یکدیگر درگیر شدند.
در فتح قنسرین، نزدیک حلب سوریه کنونی، مردم در پناه قلعه‌های شهر قرار گرفته بودند، پس از مدتی تصمیم به صلح گرفته و با خالد بن ولید فرمانده سپاه اسلام صلح کردند، خالد نیز با آنها مصالحه کرد، و از این رو طبق موازین اسلام و تعهدات معمول انسانی دیگر حق حمله و تجاوز به آنان را نداشت ولی پس از مصالحه و خلع سلاح، عهد خود را شکست و شهرشان را ویران کرد. به‌طور قطع این عمل ناجوانمردانه با انگیزه الهی گسترش اسلام هیچ سازگاری نداشت. بعضاً فاتحین به منظور به دست آوردن غنائم بیشتر دست به چنین اقداماتی می‌زدند.
هم چنین در زمان عمر کوفیان و بصریان در جریان فتح تستر و قلعه هرمزان بر سر تقسیم غنائم با یکدیگر درگیر شده هر یک فتح را به خود نسبت می‌داد تا غنائم افزون‌تری نصیبش گردد.
همان گونه که در دوران خلافت عثمان هنگام فتح ارمیّه در نبرد شمشاط بین سپاه کوفه و شام برای تصاحب غنائم اختلاف پیش آمد و کار به جایی رسید که کسانی که ظاهراً برای نشر و تبلیغ اسلام در خارج بلاد اسلامی می‌جنگیدند، برای به دست آوردن اموال به روی یکدیگر شمشیر کشیدند و سرانجام عراقی‌ها پیروز شدند.
انگیزه فتوحات امویان
شواهد موجود نشان می‌دهد وضع فتوحات در دوران سه خلیفه اول بهتر از فتوحات دوران بنی‌امیّه بوده است؛ زیرا در دوران بنی‌امیّه فتوحات کاملاً رنگ کشورگشایی‌های شاهانه به خود گرفت لذا گزارش‌هایی نشان می‌دهد اهل‌بیت(ع) به خلفا اولیه در فتوحات کمک فکری داده و در مشاوره‌هایی که از آنها می‌خواستند شرکت می‌کردند.
در جمع‌بندی مطالب فوق باید گفت فی‌الجمله اصل فتوحات در دوران خلفای اولیه همچون فتوحات دوران پیامبر(ص) مورد تأیید اهل‌بیت(ع) بوده؛ اما به دلیل عدم نظارت صحیح بر روند فتوحات و بی‌مبالاتی، جنبه‌های فرهنگی و معنوی سپاهیان اسلام کم‌رنگ یا مغفول واقع گردید و از زمان معاویه به بعد، جنبه کشورگشایی پیدا کرد.
مطالعه بیشتر
۱. تاریخ پیامبر اسلام(ص) دکتر ابراهیم آیتی.