اعتبار کتاب استبصار شیخ طوسی

سؤال

کتاب الاستبصار شیخ طوسی از چه میزان اعتبار برخوردار است؟

الاستبصار
اطلاعات کتاب
نام‌های دیگر	الاستبصار فی‌ ما اختلف‌ من‌ الاخبار
نویسنده	شيخ طوسی
موضوع	حدیث
سبک	موضوعی
زبان	عربی

شناسه

معرفی

اَلاْاِسْتِبْصار، عنوان‌ مجم‍وعه‌ای در حديث‌ از ابوجعفر محمد بن‌ حسن‌ طوسی‌ (د ۴۶۰ق‌/ ۱۰۶۸م‌)، چهارمين‌ كتاب‌ از كتب‌ اربعۀ اماميه‌.

شيخ‌ طوسی‌ در بيان‌ انگيزۀ تأليف‌، در مقدمه‌ چنين‌ آورده‌ است‌ كه‌ پس‌ از تأليف‌ مجم‍وعۀ مفصل‌ تهذيب‌ الاحكام‌، از او خواسته‌ شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهيه‌ كند كه‌ تنها احاديث‌ «مختلف‌» (ناهمخوان‌) در آن‌ مقايسه‌ شده‌ باشند. وی نيز در پی‌ اين‌ درخواست‌ برآن‌ شد تا اثری پديد آورد كه‌ محل‌ رجوع‌ دانشوران‌ و در عين‌ حال‌ راهنمای مناسبی‌ برای مبتديان‌ باشد (۱/ ۲- ۵). از اين‌رو به‌ تأليف‌ الاستبصار همت‌ گماشت‌. طوسی‌ در اين‌ اثر علاوه‌ بر اينكه‌ احاديث‌ مربوط به‌ هر باب‌ را در يكجا فراهم‌ آورده‌، به‌ نقد و بررسی‌ سندی و محتوايی‌ِ آنها نيز عنايت‌ داشته‌، و در باب‌ باب‌ آن‌ پيشنهاد خود را برای رفع‌ ناهمخوانی‌ ظاهری ميان‌ احاديث‌، يا ترجيح‌ گروهی‌ از روايات‌ بر گروهی‌ ديگر ارائه‌ كرده‌ است‌.

برپايۀ آماری كه‌ مؤلف‌ خود از احاديث‌ ياد شده‌ در الاستبصار به‌دست‌ داده‌، شمار آنها ۵۱۱ ،۵ است‌ (نك: ۴/ ۳۴۲)، حال‌ آنكه‌ در چاپ‌ تحقيقی‌ از كتاب‌ الاستبصار، شمارۀ احاديث‌ به‌ ۵۵۸ ،۵ حديث‌ بالغ‌ شده‌ است‌ و چنين‌ اختلافی‌ در شماره‌ می‌تواند به‌ شيوۀ شمارش‌ درمورد پاره‌ای از احاديث‌ خاص‌ مربوط گردد.

مولف

طوسی ، محمد‌بن حسن‌بن علی، ملقّب به شیخ الطائفه، کنیه اش ابوجعفر، فقیه، محدّث و متکلم امامی قرن پنجم. طوسی. تولد:‌۳۸۵ق.

پس از سید مرتضی، زعامت شیعیان به شیخ طوسی رسید. وی 41 سال در بغداد زیست و به تألیف و تدریس و تربیت شاگردان پرداخت. او در محلۀ شیعه¬نشین کرخ در بغداد سکونت داشت. شیخ طوسی در 22 محرّم سال 460 در غری (نجف) درگذشت. مشایخ و استادان. مهمترین و تأثیرگذارترین استادان طوسی، شیخ مفید (متوفی 413) و سید مرتضی (متوفی436) در فقه و کلام بودند. شیخ طوسی آثار بسیار زیادی را در حوزه¬های گوناگون علوم دینی تألیف و تصنیف کرد. التبیان فی تفسیر القرآن، تهذیب الاحکام، الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار، المبسوط، فهرست کتب الشیعة و اصولهم و أسماء المصنفین، از آثار اوست.در برخی موضوعات، شیخ طوسی پیشگام علمای شیعه است. برای نمونه، او نخستین کس در میان شیعه است که تفسیری جامع بر سراسر قرآن نگاشت (رجوع کنید به طوسی، التبیان، ج‌1، ص1؛ همو، فهرست، ص‌450؛ نیز رجوع کنید به قزوینی رازی، ص‌212، که به تفسیر چند جلدی او اشاره کرده ا ست) و کتابی تفصیلی در اصول فقه نوشت. شیخ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) فقیه، محدث، رجالی، مفسر و متکلم برجسته شیعه، مشهور به شیخ الطائفه و نویسنده دو کتاب از کتب اربعه شیعه است. گفته شده که شیخ طوسی علاوه بر جایگاه علمی برجسته‌ای که در تألیف آثار شیعی و تربیت شاگردان بسیار داشت، مؤسس حوزه علمیه نجف بود؛ حوزه‌ای که به یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان تشیع تبدیل شد.

محمّد بن حسن بن على، مكنّا به ابو جعفر و معروف به شيخ طوسى و شيخ الطائفة؛ محدّث، فقيه، اصولى، متكلّم، مفسّر و رجالى. شيخ طوسى در توس زاده شد و در سال 458[3] يا 460 ق، در نجف درگذشت.[4] وى در سال 408 از توس به بغداد هجرت‌ كرد و تا سال 458 در آن جا بود. اوج گرفتن درگيرى‌هاى مذهبى در بغداد، به آتش كشيدن كتاب‌خانه و محلّ تدريس او در محلّه كرخ را در پى داشت و وى ناگزير، به نجف رفت.

اعتبار و جایگاه کتاب

الاستبصار، شیوه متفاوتی از دسته‌بندی احادیث را تا دوره خودش نمایش می‌دهد. آنگونه که از معنی عنوان کامل آن (تأمل در اختلافات درونی اخبار) برمی آید، شیخ طوسی در الاستبصار تلاش می‌کند در عین گزارش و ارائه احادیث، آنها را تبیین و تفسیر نموده، تضاد احتمالی روایات را خنثی نماید. هدف مؤلف در این کتاب، تنها گزارش احادیث نیست، بلکه افزون بر این، شیخ می‌خواهد نشان دهد چگونه می‌توان مطابق این اخبار به ظاهر متعارض، حکم فقه را تعیین نمود. این کتاب مشتمل بر ۵۵۱۱ (پنج هزار و پانصد و یازده) حدیث است.

كهن‌ترين نسخه خطّى‌ الاستبصار، در سال 900 ق، استنساخ شده است.[2] اين كتاب با همين عنوان، در منابع كتاب‌شناسى ذكر شده‌[3] و انتساب آن به شيخ طوسى، متواتر است. نسخه چاپى‌ الاستبصار، شامل مقدّمه محقّق، مقدّمه مؤلّف، اصل كتاب و مشيخه است. در مقدّمه مؤلّف، به موضوع كتاب، انگيزه تأليف و روش پردازش مطالب و معيارهاى نقد محتوايىِ حديث، اشاره شده است. به موجب اين مقدّمه، شيخ طوسى پس از تأليف‌ تهذيب الأحكام‌ و استقبال ديگران از گردآورى احاديث متخالف، تصميم گرفت در اين زمينه، كتابى جداگانه به ترتيب ابواب‌ تهذيب الأحكام‌، تأليف كند تا فايده بيشترى داشته باشد. وى متذكّر شده است كه باب‌هاى كتاب را با احاديث مورد قبول و مطابق فتوا، آغاز و سپس احاديث مخالف را ذكر مى‌كند. رسالت نخست مؤلّف- كه مهم‌ترين هدفش نيز بوده-، بيان وجوه جمع و تأويل اخبار متخالف است. وى در اين كتاب- همانند تهذيب الأحكام‌، كه از آن به «كتاب كبير» ياد كرده-، به انواع خبر، جايگاه و اعتبار هر يك از اقسام آن پرداخته و به طور خاص، درباره ارزش خبر واحد سخن گفته و آن گاه، شيوه و راه حل خود را براى رفع ناسازگارى ميان اخبار، متذكر شده است.ص۳۵۵.

اصل كتاب‌ الاستبصار، در سه جزء سامان يافته است: جزء اوّل و دوم، در عبادات و مسائل مربوط به آن است و جزء سوم، در معاملات و ديگر ابواب فقه. مطالب هر جزء نيز با عناوين خاص در همه ابواب، مرتّب و طبقه‌بندى شده است. شيخ طوسى مجموع ابواب و احاديث كتاب را در هر جزء، جداگانه بيان كرده است:ص۳۵۶.

جزء اوّل: با سيصد باب، در بر دارنده 1399 حديث.

جزء دوم: با 217 باب، در بردارنده 1177 حديث.

جزء سوم: با 398 باب، 2455 حديث.

تعداد در مجموع كتاب: 925 باب و 5511 حديث.[1] تعداد احاديث شماره‌گذارى شده در نسخه چاپى كتاب، 5558 حديث است؛ يعنى 47 شماره بيشتر از آمارى كه مؤلّف به دست مى‌دهد. آن‌گونه كه محقّق كتاب متذكّر مى‌شود، اين اختلاف با ملاحظه شمار احاديثى كه شيخ طوسى با عنوان «سند آخر» ذكر كرد، و نيز احاديث مكررّ در يك باب و كسر آنها از عدد ياد شده، تفاوت دو آمار تقريباً از بين مى‌رود.[2] مؤلّف، نيمى از روايات كتاب را- كه به عبادات مربوطاند-، با اسناد كامل و نيم ديگر را مرسل نقل كرده است. شيخ طوسى در پايان كتاب، در بخشى با عنوان «مشيخه»، به سان مشيخه‌ تهذيب‌، طريق خويش را به صاحبان كتب و اصول حديثى، ذكر كرده است. با مقايسه دو مشيخه‌ تهذيب‌ و الاستبصار، معلوم مى‌شود كه ميان آنها تفاوتى وجود ندارد.[3] الاستبصار چهارمين كتاب از كتب اربعه شيعه است و به دليل اعتبار و اهمّيت آن در گستره حديث شيعه و نيز جايگاه و ارزش رجالى آن، با استقبال و اعتماد فراوان علماى شيعه مواجه شد. بالغ بر 22 شرح و ترتيب و حاشيه و تعليقه بر متن‌ الاستبصار و اسانيد و مشيخه آن، نگاشته شده است.ص۳۵۷.