مقتل الحسین خوارزمی
| مقتل الحسین | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | خوارزمی |
| تاریخ نگارش | قرن ششم |
| موضوع | واقعه کربلا |
| زبان | عربی |
| اطلاعات نشر | |
| ناشر | این کتاب را ناشران مختلف منتشر کرده‌اند. |
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
کتاب مقتل الحسین از کیست و چقدر اعتبار دارد؟
مقتل الحسین، اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشته ۵۶۸ق)، درباره قیام امام حسین و واقعه کربلا. خوارزمی تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشته است.
مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان عالمان شیعه برخوردار است. مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بخش زیادی از این کتاب برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است.
درباره نویسنده
ابو المؤیّد موفّق بن احمد بن ابی سعید خوارزمی مکّی (درگذشته۵۶۸ ق) مشهور به اَخطَب خوارزم، از عالمان حنفی و معتزلی و جانشین زَمَخشری در مَناصب شرعی خوارزم بوده است. خوارزمی، سخنور، محدّث، و فقیه و در علوم گوناگونی از جمله: سیره، تاریخ و ادب، چیره‌دست بود. او تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشت.[۱]
موفق بن احمد خوارزمی، حدود سال ۴۸۴ق دیده به جهان گشود و در سال ۵۶۸ وفات یافت. بسیاری از اندیشمندان معاصر خوارزمی یا بعد از او که با وی و آثارش آشنایی داشته‌اند، به مقام علمی و احاطه و گستره دانش خوارزمی در علوم متعدد اعتراف کرده و از او با تعابیر مختلف، ستایش و تمجید کرده‌اند. علامه امینی درباره وی می‌نویسد: فقیهی دانش‌ور، حافظی مشهور، محدثی با اسناد فراوان، خطیبی پرآوازه، چیره‌دست در لغت عرب، آگاه از سیره و تاریخ، ادیب، شاعر که دارای خطبه‌هایی است و سروده‌هایش در دفترها ثبت و تدوین شده است.[۲]
در عصر خوارزمی مذهب شایع در خراسان بزرگ و ماوراء النهر، از جمله منطقه خوارزم، مذهب حنفی بوده و خوارزمی نیز در فروع، این مذهب را اختیار کرده است. کتاب مناقب ابی حنیفه اثر خوارزمی که در فضایل ابوحنیفه نوشته شده و در آن به مدح و ثنای وی، در قالب قصیده ای طولانی پرداخته است، شاهد قوی بر مذهب اوست. با این همه، او متمایل به تشیع و علاقه‌مند به اهل بیت(ع) بوده است.[۳]
تیتر
تاب مقتل الحسین، تألیف عالم حنفی و معتزلی خوارزم در سده ششم قمری، خطیب خوارزمی. او شاگرد برجسته زمخشری بود و در خوارزم تا قرن‌ها مرجعیتش پذیرفته بود. علاوه بر این کتاب، خوارزمی مناقب علی بن أبی طالب هم دارد. در هر دو کتاب از منابع متقدم مفقود و غیر مفقود زیادی نقل می‌کند. از جمله تقریباً بیشتر کتاب مناقب علی بن أبی طالبِ ابوبکر بیهقی را در این دو کتاب نقل کرده.
این کتاب به همت مرحوم سماوی و مرحوم علامه امینی منتشر شد.
این کتاب نشانی است مهم از عشق حنفیان خراسان به مقام ابا عبدالله(ع)
یکی از منابع کهن در مقتل الحسین(ع) کتاب مقاتل الطالبیین ابو الفرج اصفهانی است. در این کتاب او از روایات و سنت‌های مختلف مقتل الحسین استفاده کرده و از جمله از مقتل الحسین نصر بن مزاحم. هم ابو الفرج و هم نصر بن مزاحم زیدی مذهب بودند.[۴]
معرفی و جایگاه
در میان مقتل‌های موجود درباره امام حسین(ع) مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان اندیشمندان مسلمان، به ویژه عالمان شیعه برخوردار است، تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده‌اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است. خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش‌های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است.[۵]
مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترینه مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم (که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا به پایان می‌رسد) برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است. برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفای ۵۳۸ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (متوفای ۵۵۸ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی (متوفای ۵۴۴ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی.[۶]
خوارزمی روایت‌ها و گزارش‌هایی را که در این کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در یک جا (ج ۲، ص ۴، ذیل نخستین روایت) به ضعف یک روایت، آن هم از قول دیگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند یا متن روایت‌ها، نپرداخته است. از این رو اگر چه این اثر مورد توجه و رجوع شیعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روایات آن، از دیدگاه شیعه، مجعول و غیرقابل اعتماد است. نمونه ای از این روایات چنین است:
۱. بهترین مردم، بعد از پیامبر(ص)، ابوبکر و عمر هستند! ۲. ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا(ع) نماز گزارد و او را به همراه علی و عمر و چند تن دیگر، به خاکش سپردند.[۷]
محتوا
کتاب مقتل الحسین در بردارنده یک سرآغاز و پانزده فصل است که در یک مجلد دو جلدی گردآمده است. جلد اول این کتاب، شامل ده فصل و بخش اول فصل یازده است و جلد دوم، شامل بخش دوم فصل یازده و چهار فصل دیگر است. عناوین این فصل‌ها چنین است:
- برخی از فضائل پیامبر(ص)
- فضائل خدیجه دختر خویلد
- فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبدمناف مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب(ع)
- نمونه ای از فضائل امیرالمؤمنین(ع)
- فضائل فاطمه زهرا(س) دختر رسول خدا(ص)
- فضائل حسن و حسین(ع)
- فضائل مخصوص به حسین(ع)
- خبر دادن رسول خدا(ص) از حسین(ع) و احوال وی
- آنچه بین حسین(ع) و بین ولید بن عتبه و مروان بن حکم در مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش، روی داد
- آنچه از سرگذشت حسین(ع) که در مدت اقامتش در مکه اتفاق و آنچه از نامه‌های کوفیان به دست او رسید و فرستادن مسلم به عقیل به کوفه و قتل او در این شهر
- خروج حسین بن علی(ع) از مکه به سوی عراق و حوادث و اتفاقاتی که بین راه رخ داد و فرودش در سرزمین طف
- عقوبت و مجازات قاتل حسین(ع)
- برخی از مرثیه‌هایی که درباره حضرت گفته شده است
- زیارت حضرت و فضیلت آن
۱۵. انتقام مختار بن عبید ثقفی از کشندگان حسین(ع). هم چنین خوارزمی در پایان این فصل، گزارش جریان گشته شدن مصعب و عبدالله، پسران زبیر را آورده است.[۸]
خوارزمی، روایات بخش‌های اوّل را به صورت مستند و از مشایخ خود، نقل می‌کند؛ اما از آغاز فصول مربوط به نهضت کربلا، مطالب را از الفتوح ابن اعثم می‌آورد و گاه آنها را تلخیص و تهذیب می‌کند و گاه حدیثی را بر آنها می‌افزاید و دوباره به مطالب الفتوح بازمی‌گردد. این افزوده‌ها در بسیاری موارد، مستند و منقول از مشایخ خوارزمی (مانند: زمخشری، ابو منصور شهردار بن شیرویِه دیلمی و حسن بن احمد عطّار همدانی) هستند. خوارزمی در بخش‌های انتهایی کتاب و فصل قیام مختار، گاه از المعارف ابن قتیبه و مقتل ابومخنف نیز مطالبی نقل کرده است. از دیگر منابع او، تاریخ عبدالکریم بن حمدان است. برخی احتمال داده‌اند که خوارزمی به نسخه دیگری از الفتوح، دست یافته که تفاوت‌هایی با نسخه کنونی آن داشته است یا ابن اعثم، افزون بر الفتوح، کتاب تاریخ هم داشته است و خوارزمی از هر دو کتاب، نقل کرده است.[۹]
نورالائمه خوارزمی
کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نورالأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است. برخی گفته‌اند آیا نورالائمه، ترجمه مقتل خوارزمی است یا خوارزمی مقتل دیگری برای پارسی زبانان نوشته است؟ محققان گفته‌اند نمی‌توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل‌های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی، شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل یافت نمی‌شود یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها.[۱۰]
چاپ و نسخه‌ها
مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق شیخ محمد سماوی، بارها چاپ شده است که چاپ اول آن در نجف در سال ۱۳۶۷ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال ۱۳۹۹ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دارانوار الهدی در سال ۱۴۱۸ق صورت گرفته است.[۱۱]
بخش اصلی مقتل خوارزمی با عنوان «شرح غم حسین علیه‌السلام» توسط مصطفی صادقی ترجمه شده است. آنچه با عنوان اصلی کتاب یعنی مقتل تطبیق دارد، تنها فصل یازدهم است که در چاپ رایج این کتاب از صفحه ۳۱۵ تا پایان جلد نخست (صفحه ۳۵۸) و جلد دوم از ابتدا تا صفحه ۹۱ را دربردارد. مجموع این فصل به ۱۵۰ صفحه نمی‌رسد، در حالی که مجموع کتاب خوارزمی حدود ۶۰۰ صفحه است.[۱۲]
محقق طباطبایی در کتاب اهل البیت فی المکتبة العربیة سه نسخه خطی از کتاب مقتل الحسین خوارزمی را ذکر می‌کند:
- نسخه‌ای خطی در کتابخانه خاندان ثقة الاسلام تبریزی در تبریز که محمد بن حسین عمیدی نجفی آن را نوشته است.
- نسخه‌ای در کتابخانه ملی در تبریز.
- نسخه‌ای نوشته شیخ محمد سماوی که در نیمه محرم ۱۳۶۱ق از نگاشتن آن فراغت یافته است.[۱۳]
منابع
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، دار الحدیث، قم، ج۱، ص۷۶.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۵ و ۱۰۶.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۷.
- ↑ انصاری، حسن، «مقتل الحسین (ع)»، بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریح و فرهنگ ایران و اسلام. تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۲ش.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۴.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۰.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۱.
- ↑ خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین علیه السلام، انوار الهدی، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۹. (فهرست)
- ↑ محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، دار الحدیث، قم، ج۱، ص۷۷.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، ۱۳۸۳ش، شماره ۴، ص۱۰۹.
- ↑ رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۹.
- ↑ خوارزم، موفق بن احمد، شرح غم حسین علیه السلام: ترجمه تحقیقی بخش اصلی مقتل خوارزمی، ترجمه مصطفی صادقی، قم، مسجد مقدس جمکران، ۱۳۸۸ش، مقدمه، ص۱۰.
- ↑ طباطبائي، سيد عبد العزيز، أهل البيت عليهم السلام في المكتبة العربية، قم، مؤسسة آل البيت عليهم السلام لإحياء التراث، ص۵۴۴ و ۵۴۵.