مقتل الحسین خوارزمی

مقتل الحسین
اطلاعات کتاب
نویسنده	خوارزمی
تاریخ نگارش	قرن ششم
موضوع	واقعه کربلا
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	این کتاب را ناشران مختلف منتشر کرده‌اند.

درگاه‌ها

سؤال

کتاب مقتل الحسین از کیست و چقدر اعتبار دارد؟

نویسنده

موفق بن احمد بن محمد بکری مکی حنفی معروف به اخطب خوارزم، فقیه، خطیب، قاضی، ادیب و شاعر، ملقب به صدر الائمة و خلیفة الزمخشری حدود سال ۴۸۴ق دیده به جهان گشود و در سال ۵۶۸ بدرود حیات گفت. ص۱۰۵.

سیاری از اندیشمندان معاصر خوارزمی یا بعد از او که با وی و آثارش آشنایی داشته‌اند، به مقام علمی و احاطه و گستره دانش خوارزمی در علوم متعدد اعتراف کرده و از او با تعابیر مختلف، ستایش و تمجید کرده‌اند. البته این مسئله تنها اختصاص به دانشوران اهل سنت ندارد، بلکه برخی از علما و اندیشمندان شیعه نیز درباره خوارزمی به اظهار نظر پرداخته و از وی به بزرگی یاد کرده‌اند. ص۱۰۶.

علامه امینی (رحمه الله) درباره وی می‌نویسد:

فقیهی دانش ور، حافظی مشهور، محدثی با اسناد فراوان، خطیبی پرآوازه، چیره‌دست در لغت عرب، آگاه از سیره و تاریخ، ادیب، شاعر که دارای خطبه‌هایی است و سروده‌هایش در دفترها ثبت و تدوین شده است. ص۱۰۶.

در عصر خوارزمی مذهب شایع در خراسان بزرگ و ماوراء النهر، از جمله منطقه خوارزم، مذهب حنفی بوده و خوارزمی نیز در فروع، این مذهب را اختیار کرده است. کتاب مناقب ابی حنیفه اثر خوارزمی که در فضایل ابوحنیفه نوشته شده و در آن به مدح و ثنای وی، در قالب قصیده ای طولانی پرداخته است، شاهد قوی بر مذهب اوست. با این همه، او متمایل به تشیع و علاقه‌مند به اهل بیت (علیهم السلام) بوده است. ص۱۰۷.

جایگاه و اعتبار

ر میان مقتل‌های موجود درباره امام حسین (علیه السلام) مقتل الحسین نگاشته ابوالمؤیّد موفق بن احمد خوارزمی (متوفای ۵۶۸ق) از جایگاه ویژه ای در میان اندیشمندان مسلمان، بهویژه عالمان شیعه برخوردار است، تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده‌اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است.

خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش‌های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است. ص۱۰۴

مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترینه مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم (که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا به پایان می‌رسد) برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است. برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفای ۵۳۸ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (متوفای ۵۵۸ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی (متوفای ۵۴۴ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی. ص۱۱۰.

خوارزمی روایت‌ها و گزارش‌هایی را که در این کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در یک جا (ج ۲، ص ۴، ذیل نخستین روایت) به ضعف یک روایت، آن هم از قول دیگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند یا متن روایت‌ها، نپرداخته است. از این رو اگر چه این اثر مورد توجه و رجوع شیعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روایات آن، از دیدگاه شیعه، مجعول و غیرقابل اعتماد است. نمونه ای از این روایات چنین است:

۱ بهترین مردم، بعد از پیامبر (صلی الله علیه وآله)، ابوبکر و عمر هستند! ۳۷

۲ ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا (علیها السلام) نماز گزارد و او را به همراه علی و عمر و چند تن دیگر، به خاکش سپردند. ص۱۱۱.

محتوا

کتاب مقتل الحسین (علیه السلام) در بردارنده یک سرآغاز و پانزده فصل است که در یک مجلد دو جلدی گردآمده است. جلد اول این کتاب، شامل ده فصل و بخش اول فصل یازده است و جلد دوم، شامل بخش دوم فصل یازده و چهار فصل دیگر است. عناوین این فصل‌ها چنین است:

جلد اول

جلد اول: ۱ برخی از فضائل پیامبر (صلی الله علیه وآله); ۲ فضائل خدیجه دختر خویلد؛ ۳ فضائل فاطمه دختر اسد پسر هاشم پسر عبدمناف مادر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (علیه السلام); ۴ نمونه ای از فضائل امیرالمؤمنین (علیه السلام); ۵ فضائل فاطمه زهرا (علیها السلام) دختر رسول خدا (صلی الله علیه وآله); ۶ فضائل حسن و حسین (علیه السلام); ۷ فضائل مخصوص به حسین (علیه السلام); ۸ خبر دادن رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از حسین (علیه السلام) و احوال وی؛ ۹ آنچه بین حسین (علیه السلام) و بین ولید بن عتبه و مروان بن حکم در مدینه، در زمان حیات معاویه و بعد از مرگش، روی داد؛ ۱۰ آنچه از سرگذشت حسین (علیه السلام) که در مدت اقامتش در مکه اتفاق و آنچه از نامه‌های کوفیان به دست او رسید و فرستادن مسلم به عقیل به کوفه و قتل او در این شهر؛ ۱۱ خروج حسین بن علی (علیه السلام) از مکه به سوی عراق و حوادث و اتفاقاتی که بین راه رخ داد و فرودش در سرزمین طف (بخش اول). ص۱۱۲.

جلد دوم

جلد دوم: قتل امام حسین (علیه السلام) (بخش دوم); ۱۲ عقوبت و مجازات قاتل حسین (علیه السلام); ۱۳ برخی از مرثیه‌هایی که درباره حضرت گفته شده است؛ ۱۴ زیارت حضرت و فضیلت آن؛ ۱۵ انتقام مختار بن عبید ثقفی از کشندگان حسین (علیه السلام). هم چنین خوارزمی در پایان این فصل، گزارش جریان گشته شدن مصعب و عبدالله، پسران زبیر را آورده است.

از آن جا که آغاز جریان قیام امام حسین (علیه السلام) از فصل نهم مقتل خوارزمی است، این بررسی و مقایسه نیز از فصل نهم کتاب تا پایان فصل یازدهم (که به فرجام حادثه کربلا پرداخته است) می‌باشد. اکنون به معرفی فصل‌های یاد شده از کتاب «مقتل الحسین (علیه السلام)» خوارزمی و در ادامه، به مقایسه آن با فتوح ابن اعثم می‌پردازیم.

فصل نهم:این فصل به جریان بیعت خواهی حاکم مدینه از امام حسین (علیه السلام) به دستور معاویه اختصاص یافته است. خوارزمی در این فصل در مجموع، ده گزارش نقل می‌کند که هفت گزارش آن کوتاه و تنها دو صفحه از مجموع ۲۴ صفحه این فصل را دربرگرفته است. شش گزارش از ده گزارش، از یکی از مشایخ وی به نام شهردار بن شیرویه دیلمی است که ظاهراً در پی درخواست خوارزمی از وی، به صورت مکاتبه از همدان برای خوارزمی نوشته است. وی در صفحات پایانی این فصل، خبر کوتاهی را از شخصی به نام ابو سعید مقبریبیان می‌کند. ۴۲ سه گزارش نسبتاً طولانی دیگر، از ابن اعثم است. ص۱۱۲.

خوارزمی در نخستین گزارشی که از ابن اعثم نقل می‌کند جریان نامه نگاری معاویه به مروان و مأمور کردن او به بیعت ستاندن از مردم مدنیه و مخالفت عبدالرحمان بن ابوبکر را با این امر آورده است.

گزارش دوم به جریان بیماری معاویه پس از بازگشت از آخرین سفر حج و نصیحت و وصیت معاویه به یزید درباره مخالفان بیعت با وی و در نهایت، مرگ معاویه و بر تخت نشستن یزید و نامه نگاری وی با ولید بن عتبه درباره بیعت گرفتن از مردم مدنیه اختصاص دارد. وی در این خبر، به دستور پنهانیِ یزید به ولید مبنی بر کشتن امام حسین (علیه السلام)، عبدالله بن زبیر، عبدالله بن عمر و عبدالرحمن بن ابی بکر در صورت امتناع آنان از بیعت، اشاره می‌کند. ۴۴

گزارش سوم، ادامه گزارش دوم است؛ یعنی واکنش ولید در برابر نامه یزید و مشورت خواهی وی از مروان و راه کار مروان دراین باره و سپس حضور امام حسین (علیه السلام) نزد ولید و … تا خروج امام (علیه السلام) از مدینه و ورود ایشان به مکه. ۴۵

فصل دهم: خوارزمی از ۳۸ صفحه فصل دهم، ۳۷ صفحه آن را، به نقل گزارش‌های ابن اعثم اختصاص داده است۴۶ و تنها سه گزارش کوتاه (حدود یک صفحه) را از یکی دیگر از مشایخ خود به نام علی بن احمد عاصمی نقل کرده است..

فصل یازدهم: خوارزمی این فصل را در دو بخش ارائه کرده است. در بخش اول، خروج امام حسین (علیه السلام) از مکه حوادث بین راه تا رسیدن حضرت به کربلا و حوادث ایام اقامت در کربلا تا صبح روز عاشورا را در قالب هفت خبر بیان می‌کند که سه گزارش آن از علی بن احمد عاصمی است و تنها دو صفحه ۴۲ صفحه این فصل را شامل می‌شود و باقی گزارش‌ها (به جز چند خبر کوتاه دیگر در رد یا تأیید روایات ابن اعثم) از ابن اعثم کوفی است.

در بخش دومِ فصل یازده (که ۸۹ صفحه از جلد دوم را در برمی گیرد) خوارزمی به حادثه روز عاشورا تا پایان واقعه و شهادت حضرت و اسارت اهل بیت (علیهم السلام) می‌پردازد. وی در صفحات آغازین این بخش، شش خبر درباره ثواب روزه گرفتن در روز عاشورا و مصادفت عاشورا با حوادث مهم تاریخ انبیاء (صلی الله علیه وآله) آورده است و در ادامه، برخلاف فصل‌های پیشین (که عمدتاً گزارش‌های واقعه را از ابن اعثم نقل کرده است)، اخبار متعدد و متنوعی را از راویان مختلف درباره روز عاشورا و حوادث بعد از آن می‌آورد. وی بخشی از گزارش واقعه عاشورا را از کسانی نقل می‌کند که آنان نیز از شخصی به نام ابوطالب یحیی بن حسین بن هارون که از نوادگان امام سجاد (علیه السلام) است، نقل کرده‌اند، چنان‌که یحیی بن حسین نیز از راویان دیگر نقل می‌کند. ۴۷ هم چنین خوارزمی در ترتیب به میدان رفتن اصحاب امام (علیه السلام) و بنی هاشم و رجزهای شان و چگونگی پیکار و در نهایت، شهادت شان، ۴۸ حوادث بعد از روز عاشورا و اسارت اهلبیت (علیهم السلام) و بردن آنان به کوفه و شام و در نهایت، بازگرداندن آنان به مدینه، از روایات ابن اعثم متأثر شده، با این همه، او عمده گزارش روز واقعه را از ابومخنف آورده است. ص۱۱۳.

نورالائمه خوارزمی

آیا کتاب «نور الائمه» ترجمه مقتل خوارزی است؟

کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نور الأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است. حال سؤال این است که آیا کتاب یاد شده، همان ترجمه مقتل خوارزمی است یا خوارزمی مقتل دیگری برای پارسی زبانان نوشته است؟

با بررسی و مقایسه اجمالی که صورت گرفت، نمی‌توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل‌های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی، شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، ۳۱ اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل یافت نمی‌شود۳۲ یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها. ص۱۰۹.

چاپ

تاکنون مقتل خوارزمی با مقدمه و تحقیق آقای شیخ محمد سماوی، ۲۹ سه بار چاپ شده که چاپ اول آن در نجف در سال ۱۳۶۷ق در چاپخانه الزاهراء بوده است و چاپ دوم آن، توسط مکتبة المفید به سال ۱۳۹۹ق (افست چاپ اول در قطع وزیری) و آخرین چاپ آن، به همت دارانوار الهدی در سال ۱۴۱۸ق صورت گرفته است.. ص۱۰۹.