ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه

سؤال

آیا ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه صورت گرفته است؟

ترتیب آیات و سوره‌ها زمان پیامبر

كاتبان وحي آيات را پي درپي و به ترتيب نزول مي‌نوشتند، هر گاه بسمله‌اي نازل مي‌شد، در مي‌يافتند كه سوره ي قبل پايان يافته و سوره ي ديگري آغاز گشته است.

امام صادق مي‌فرمايد:

كان يعرف انقضاء سوره بنزول بسم الله الرحمن الرحيم ابتداء لأخري؛ پايان هر سوره‌اي به واسطه‌ي بسم الله الرحمن الرحيم در آغاز سوره‌ي ديگر شناخته مي‌شد.

ابن‌عباس مي‌گويد:

پيامبر با نزول بسم الله الرحمن الرحيم مي‌دانست كه سوره‌ي قبلي پايان يافته و سوره‌ي ديگري آغاز گشته است.

ترتیب آیه‌های قرآن

بنابراين، آيات قرآن بر اساس ترتيب نزول، در قالب سوره‌ها مرتب شدند. گاهي رعايت ترتيب نزول آنها به دستور پيامبر اكرم انجام مي‌گرفت؛ مثلاً حضرت دستور مي‌داد كه يك يا چند آيه را در لابه لاي سوره‌اي قرار دهند كه قبلاً نازل شده و پايان يافته بود. اين‌گونه تنظيم كه خارج از روال طبيعي نزول آيات بود، به تصريح و تعيين پيامبر اكرم نياز داشت و بي‌ترديد در آن، حكمت و مصلحتي بوده است.

ابن‌عباس مي‌گويد:

آخرين آيه‌اي كه نازل شد و اتقوا يوماً ترجعون فيه الي الله بود. جبرئيل به پيامبر اعلام كرد كه آن را آيه‌ي ۲۸۱ سوره‌ي بقره قرار دهد.

ولي با اين حال از توقيفي بودن همه ي آيات نمي‌توان دفاع كرد. به نظر برخي از مفسران مانند: علامه طباطبايي، آيت الله معرفت و... با اين‌كه ترتيب آيات بيش‌تر سوره‌هاي قرآن كريم، توقيفي است، ولي تعداد سوره‌هايي كه تنظيم بعضي از آيات آنها به اجتهاد و رأي صحابه صورت گرفته، كم نيست، و وقوع برخي از آيات كه به صورت متفرق نازل شده، در جايي كه فعلاً قرار دارند، خالي از مداخله ي اجتهادي صحابه نبوده است و اين مسأله از ظاهر روايات جمع در زمان خليفه ي اول به خوبي به دست مي‌آيد.

ترتیب سوره‌های قرآن

بسیاری از مفسران و دانشمندان علوم قرآنی معتقدند، ترتیب سوره‌های قرآن بهاجتهاد و نظر صحابه بوده است.

علامه طباطبایی نویسنده تفسیر المیزان، معتقد است ترتیب سوره‌ها توسط صحابه بود؛ زیرا عثمان خلیفه سوم، سوره برائت را بعد از سوره انفال قرار داد. همچنین مصحف‌های قرآن در ترتیب، با یکدیگر، اختلاف و مغایرت داشتند. روایت شده مصحف امام علی(ع) براساس نزول بوده و نخستین سوره آن، سوره علق و سپس سوره مدثر و … بوده است.

جلال‌الدین سیوطی از مفسران و عالمان اهل‌سنت نیز ترتیب سوره‌های قرآن را به اجتهاد صحابه دانسته و می‌گوید: «عموم علما معتقدند که ترتیب سوره‌ها به اجتهاد صحابه است».

در مقابل برخی معتقدند ترتیب سوره‌های قرآن، توقیفی است و پیامبر اسلام از طریق وحی، سوره‌ها را مرتب نموده و در ادامه نیز سوره‌ها بر همین اساس مرتب شدند.

سید مرتضی علم الهدی، آیت‌الله خویی و دیگران معتقدند که سوره‌های قرآن کریم به همین ترتیب کنونی در زمان حیات پیامبر و به دستور ایشان، مرتب شده است. این افراد بعید می‌دانند پیامبر مسئله‌ای با این اهمیت، به حال خود رها کرده باشد، تا پس از ایشان، دیگران نظم و ترتیب دهند.

آیت‌الله خویی معتقد است، اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها توسط صحابه، امری اشتباه است و با قرآن، سنت، اجماع و عقل مخالف است؛ زیرا عظمت قرآن، اهمیت دادن پیامبر به حفظ و جمع آن و تلاش مسلمانان به توصیه‌ها با اجتهادی بودن ترتیب آیات و سوره‌ها به دست صحابه منافات دارد. قاضی ابوبکر باقلانی معتقد است مردم ترتیب آیات هر سوره به آنچه پیامبر فرموده بود، ثبت نمودند.