شرکت نکردن در نماز جمعه بدون عذر
حدیث «هر کسی سه جمعه پیاپی بدون عذر در نماز جمعه شرکت نکند در زمره منافقان است.» سوال این است که بسیاری از علما و رهبر انقلاب و نیز مسئولیم مملکتی هر هفته شرکت نمی‌کنند؟
نماز جمعه یکی از اعمال تاکید شده در سنت اسلامی است. اما در بیان فقهی آن دو عنصر زمان و مکان دخیل هستند. نماز جمعه در دوران امام معصوم(ع)، واجب بوده و در دوران غیبت، مستحب مؤکد است. با بررسی روایات موجود برخی از روایت‌ها دارای مشکل سندی است اما از نظر دلالت کامل است. اما با توجه به عذرهای شرعی که درباره حضور در نماز جمعه که مسئله‌ای مستحب است وارد شده، عدم حضور رهبر انقلاب و مراجع تقلید و برخی از مسئولین کشوری با توجه به مشکل امنیت و حفظ جان نمی‌توان این ایراد را وارد دانست. زیرا با توجه به خطرات و نیز سلب آسایش از نمازگزاران جهت رعایت مسائل امنیتی این ایراد وارد نیست.
روایت وجوب حضور در نماز جمعه
در ابتدا و قبل از پاسخ باید مقدماتی در این‌باره ذکر شود:
روایت مورد سوال چنین بیان می نماید: «و عنه، عن الصفاء … عن زراره، عن ابی جعفر(ع) قال: صلاةُ الجُمُعَةِ فَريضَةٌ، و الاجتِماعُ إلَيها فَريضَةٌ مع الإمامِ، فإن تَرَكَ رَجُلٌ مِن غَيرِ عِلَّةٍ ثلاثَ جُمَعٍ فَقَد تَرَكَ ثلاثَ فَرائضَ، و لا يَدَعُ ثلاثَ فَرائضَ مِن غَيرِ عِلَّةٍ إلاّ مُنافِقٌ صلاه الجمعه فریضه؛ نماز جمعه واجب است و اجتماع برای آن با امام (معصوم) واجب است. هر گاه مردی بدون عذر سه جمعه را ترک گوید، واجب را ترک گفته و کسی سه واجب را بدون دلیل و عذر ترک نمی‌گوید مگر منافق.»[۱]
سندشناسی
آنچه در مورد سند این روایت قابل بیان است، این است که در ابتدای روایت ارتباط سلسله روایت قطع شده و قبل از زراره در سلسله سند، نام فضیل آمده که مشترک بین جماعتی از راویان است.[۲]از این روی سند روایت از نظر فقهی، اعتبار چندانی ندارد؛ هر چند در عرصه‌های دیگر علوم قابل استفاده است.
معناشناسی
حدیث مورد نظر، از نظر معنا و دلالت، مشکل ندارد و وقتی دلالت و معنای حدیث به زمان حضور امام معصوم(ع) اشاره داشته باشد که این روایت نیز چنین است، از منطق درستی برخوردار است و قابل اعتنا بوده و می‌توان آن را بیان نمود.
جایگاه نماز جمعه در منابع و مبانی دینی
نماز جمعه در منابع و مبانی دینی از جایگاه بسیار بلندی برخوردار است. همچنین نماز جمعه جایگاه قرآنی خاصی را دارا است،[۳]در جایگاه روایی، فقهی و تاریخی نیز مستندات بسیاری دارد. باید توجه داشت که با وجود اجتماعات و تشکل‌های یهودیان در روز شنبه و مسیحیان در روز یکشنبه، روز ویژه مسلمانان جمعه است. پیامبر(ص) بعد از هجرت به مدینه، در اولین جمعه، اولین نماز جمعه را در محله بنی سالم برگزار نمود. نماز جمعه به عنوان حج فقرا و همانند حج معرفی شده و نگهدارنده بزرگ اسلامی است.[۴]
عصر حضور و عصر غیبت
عنصر زمان و مکان، در فقه بسیار نقش‌آفرین هستند. بعضی از احکام شرعی از حیث احکام پنج‌گانه (واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) به شدت تحت تأثیر عنصر زمان و مکان بوده و نماز جمعه از جمله آن احکام است. از این روی نماز جمعه از جهت واجب بودن و مستحب، در زمان حضور و غیبت فرق می‌کند. آنچه مسلم است، این است که نماز جمعه در زمان حضور واجب است. اما در زمان غیبت واجب است یا مستحب؟ این مسئله تا حدودی اختلافی است. اکثر قریب به اتفاق فقها، نماز جمعه را در عصر غیبت، مستحب مؤکد می‌دانند، امام خمینی(ره) می‌فرماید: «در روز جمعه انسانی می‌تواند به جای نماز ظهر، دو رکعت نماز جمعه بخواند، ولی احتیاط مستحب آن است که اگر نماز جمعه خواند، نماز ظهر را هم بخواند.»[۵]
شهید اول و شهید ثانی، در کتاب لمعه و شرح آن آورده‌اند: «… اما در زمان غیبت، اصحاب فقها در وجوب و تحریم نماز جمعه اختلاف کرده‌اند….»[۶]بنابراین نماز جمعه در زمان غیبت مورد اختلاف است و در عصر حال، در سیره عملی متشرعین به صورت یک عمل سیاسی عبادی و مستحب مؤکد شناخته شده است، و در رساله عملیه بیشتر فقها نیز چنین آمده است.
گستره عذر در عدم حضور
عذر شرعی دامنه گسترده و مصادیق گوناگون دارد از بیماری سرما خوردگی گرفته تا به مسایل امنیتی، تمام عذر به حساب می‌آید. در یک جامعه گسترده، حفظ امنیت، کار اطلاعاتی و دشمن‌شناسی بسیار مهم و کار سختی است. عصری که به عصر ماهواره، اینترنت، رایانه، انقلاب اطلاعات و ارتباطات جمعی معروف گشته، برقراری امنیت بسیار کار سخت و دشوار است. در متن دعای جوشن صغیر، به موقعیت دشمن و دشمن‌شناسی اشاره شده هرچند این بحث دامنه گسترده دارد.
بنابراین روایت مورد نظر، در صورت پذیرش سند و دلالت، ناظر به زمان حضور امام معصوم(ع) بوده که نماز جمعه واجب است و متن روایت مورد نظر و روایات دیگر گویای این مطلب است. نماز جمعه در عصر غیبت مستحب است. از طرفی بحث امنیت به عنوان یک عذر جدی محسوب می‌شود، از این روی برای یک عمل مستحبی، نمی‌توان امنیت یک شخصیت حقیقی و حقوقی را نادیده گرفت و طبق قاعده اهم و مهم، امنیت و حفظ جان، از یک عمل مستحبی به مراتب بالاتر است و مسئله رهبری و علما و مجتهدین و نیز برخی از مسئولین مملکتی این گونه است. به اضافه آن که نماز جمعه چه مستحب و چه واجب، هم چون حج است که اگر خلوت شود، انسان وظیفه حضور پیدا می‌کند یا دولت باید با بیت‌المال عده‌ای را به حج ببرد تا خانه خدا خلوت نشود؛ وقتی جمعیت موج می‌زند، دیگر چنین وظیفه‌ای برداشته می‌شود و واجب کفایی ساقط می‌شود.
منابع
- ↑ وسایل، ج۵, ابواب نماز جمعه، باب۱, ح۱۱, ص۴.
- ↑ ترابی، علی اکبر، زیر نظر استاد جعفر سبحانی، الموسوعه الرجالیه، قم، مؤسسه امام صادق، دوم، ۱۴۲۴ هـ. ق، ص۳۶۲.
- ↑ سوره جمعه: ۶۲/۸–۱۱.
- ↑ وسایل، ح۱۷, ص۵.
- ↑ موسوی خمینی، روح الله، توضیح المسایل، مسئله ۷۳۳, ص۱۱۷.
- ↑ الجبعی العاملی (شهید ثانی), زین الدین، الروضه البهیه فی شرح المعه الدمشقیه، ج۱، جامعه النجف الدینیه، دوم، بی تا، ص۶۶۳. (ده جلدی)