حکمت چینش سوره‌های قرآن

سؤال

چرا قرآن به ترتیب نزول جمع‌آوری نشده است؟

سوره‌های قرآن به ترتیب نزول جمع‌آوری نشده است و در این باره دو دیدگاه اصلی وجود دارد: برخی معتقدند ترتیب فعلی سوره‌ها به دستور پیامبر(ص) انجام شده، و برخی دیگر آن را نتیجه اجتهاد صحابه پس از رحلت ایشان می‌دانند. در هر صورت، ترتیب کنونی بر اساس مصالح تربیتی، آموزشی و انسجام موضوعی تنظیم شده است. این چینش به جای بازتاب ترتیب تاریخی نزول، اهداف هدایتی و نیازهای عمومی را در نظر دارد؛ مانند قرارگیری سوره‌های مدنی بلند (حاوی احکام) در ابتدا و سوره‌های کوتاه مکی (متمرکز بر توحید) در انتها. همچنین، این ترتیب به انسجام محتوایی، سهولت حفظ و تلاوت، و کارآمدی قرآن به عنوان کتابی جامع برای همه اعصار کمک کرده است.

ترتیب سوره‌های قرآن

مقالهٔ اصلی: ترتیب سوره‌های قرآن توسط صحابه

ترتیب آیات در سوره‌ها، همان ترتیب نزول است؛ جز تعداد محدودی آیه که وقتی نازل شد، رسول خدا(ص) دستور داد آن آیه در میان آیات دیگر نوشته شود. در باره ترتيب سوره‌هاي قرآن دو نظريه وجود دارد:

1. دستور رسول خدا(ص): عده‌‎اي بر آن هستند كه قرآن به همين ترتيب كه الآن موجود است، به دستور خود پيامبر(ص) انجام گرفته است.
2. با ديدگاه صحابه: برخي از محققين بر اين نظر هستند كه قرآن بعد از رحلت پيامبر اكرم(ص) جمع‎آوري و به اين صورت مرتب شده است.

ترتيب سوره‌های موجود در قرآن،‎ به ترتيب نزول سوره‎‌ها نيست. چه ترتیب فعلی به امر رسول خدا(ص) باشد؛ یا صحابه در بوجود آوردن این ترتیب دخالتی داشته باشند.

راز چینش سوره‌های قرآن

تناسب سوره‌ها با همدیگر

برخی براین باورند که بین سوره‌های کنار هم گذاشته شده در محتوی، تناسبی وجود دارد. اين گروه از معتقدان، ارتباطات سوره‌ها را بر دو نوع اصلى تقسيم كرده‌اند:

1. ارتباط فرجام هر سوره با آغاز سوره بعد از خود: قرآن مجموعه‌اى سخت به هم پيوسته جلوه‌گر شده كه شباهت‌هاى مضمونى، يكايك سوره‌هاى همسايه را پوشانده است. به عنوان نمونه گفته می‌شود پس از اينكه خداوند سوره مائده را با آيه ﴿وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ تمام کرد، اولين آيه سوره انعام را آيه‌اى قرار داد كه نشان‌دهنده قدرت كامل خداوند در آفرينش آسمان و زمين است: ﴿الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ﴾ یا چون خداوند سوره نساء را با بيان احكام شرعى خاتمه داد، سوره مائده را با ذكر احكام كه در ﴿أَوْفُوا بِالْعُقُودِ﴾ خلاصه شده است، گشود و سپس به تفصيل پرداخت. یا چون سوره اعراف از داستان پيامبر سخن گفت و سرانجام با گفتگو از پيامبر اسلام(ص) پايان يافت، سوره انفال هم با ذكر محمد(ص) و آنچه بين او و قومش رفته است، آغاز شد.
2. ارتباط مضمونى ميان سوره‌هاى پى در پى: در باور برخی، يكى از اصولى كه قرآن بر طبق آن رفته است، اين است كه هر سوره، تفصيل يافته و شرح دهنده مطالبى است كه بطور اجمال در سوره پيشين آمده است. به عنوان نمونه در سوره انعام، از مسأله خلقت سخن رفت: ﴿هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ طِينٍ﴾(انعام:۲) و نيز درباره مردمان قرون گذشته فرمود: ﴿أَلَمْ يَرَوْا كَمْ أَهْلَكْنَا مِنْ قَبْلِهِمْ مِنْ قَرْنٍ مَكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ مَا لَمْ نُمَكِّنْ لَكُمْ﴾(انعام:۶) و سپس از پيامبران ياد نمود و همه اينها بطور اجمال بيان شد. پس از آن، سوره اعراف به تفصيل و شرح آن مطالب پرداخت. داستان آدم(ع) را بسط داد و قصص پيامبران(ع) و اقوام‌شان و چگونگى هلاكت آنان را به تفیصیل بيان نمود.

هر چند سوره‌های قرآن با همدیگر تناسب دارند و این نگرش را می‌توان یکی از رازهای چینش سوره‌های قرآن دانست؛ اما برخی از محققان، همه سوره‌های پشت سرهم قرار گرفته قرآن را از لحاظ محتوایی با هم مناسب نمی‌دانند.

اهداف تربیتی و هدایتی

ترتیب فعلی سوره‌های قرآن به ترتیب نزول نیست، بلکه بر اساس حکمت الهی، مصلحت تربیتی و آموزشی تنظیم شده است. نزول سوره‌ها متناسب با رویدادهای خاص تاریخی(جنگ‌ها، پرسش‌های مردم، شبهات مشرکان و...) بوده است؛ اما قرآن برای همه زمان‌ها نازل شده، نه فقط برای مخاطبان عصر پیامبر(ص). برای قرآن ترتیبی انتخاب شده است که مناسب‌ترین چینش برای آموزش و هدایت عمومی باشد، نه صرفاً بازتاب‌دهنده ترتیب تاریخی نزول. به عنوان مثال، سوره‌های بلند مدنی (مانند بقره) که شامل احکام و قوانین هستند، در ابتدای قرآن آمده‌اند تا پایه‌های عملی دین را بیان کنند، در حالی که سوره‌های کوتاه مکی(مانند توحید و ناس) که بر مباحث اعتقادی تأکید دارند، در انتهای قرآن قرار گرفته‌اند تا به عنوان خلاصه‌ای از توحید در ذهن باقی بمانند.

انسجام موضوعی

برخی سوره‌ها با وجود نزول در زمان‌های مختلف، دارای محتوای مرتبط هستند و کنار هم قرار گرفتن آن‌ها به درک بهتر معانی کمک می‌کند. در ترتیب نزول، ممکن بود یک سوره درباره توحید و سوره بعدی درباره احکام خانواده باشد، بدون ارتباط موضوعی؛ اما در قرآن فعلی، سوره‌های با موضوعات مشترک در کنار هم قرار گرفتند (مثلاً سوره‌های احکام در ابتدا و سوره‌های توحیدی در انتها). این کار باعث می‌شد قرآن به صورت یک کتاب منسجم مطالعه شود، نه صرفاً یک مجموعه پراکنده از آیات تاریخی.

حفظ ساختار تلاوت و حفظ قرآن

برخی بر این باورند که انگيزه‌ اصلی از كتابت و جمع قرآن، حفظ آن از فراموشى بوده است، لذا نخست سوره‌هاى بلندتر نظير بقره، آل عمران و نسا را كه در مدینه نازل شده و حفظ آنها دشوارتر است و سپس سوره‌هاى كوتاه‌تر را كه حفظ آنها آسان‌تر است، در مصاحف خود آورده‌اند. اگر قرآن به ترتیب نزول جمع می‌شد، ممکن بود سوره‌های کوتاه و بلند به صورت نامرتب پخش شوند و حفظ و تلاوت آن سخت‌تر گردد.

مطالعه بیشتر

• الموسوعه القرآنيه(خصائص السور)، جعفر شرف الدین.

منابع

• جلالی نائینی، محمدرضا (۱۳۶۵). تاریخ جمع قرآن کریم. تهران: نشر نقره.
• حجتی، محمد باقر (۱۳۷۷). پژوهشی در تاریخ قرآن. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
• خامه‌گر، محمد (۱۳۸۶). ساختار هندسی سوره‌های قرآن. تهران: سازمان تبليغات اسلامی. شركت چاپ و نشر بين الملل.
• خوئي، ابوالقاسم (۱۳۳۷). البيان في تفسير القرآن. نجف.
• خوئي، ابوالقاسم (۱۳۷۵). بيان در علوم و مسايل كلي قرآن. ترجمهٔ محمدصادق نجفي و هاشم‎زاده هريسي. تهران: واحد خوي دانشگاه آزاد.
• زركشي، بدرالدين (۱۹۵۷). البرهان في علوم القرآن. مصر.
• سيوطي، عبدالرحمن (۱۳۶۰). الاتقان في علوم القرآن. قاهره.
• صبحي صالح (۱۹۷۲). مباحث في علوم القرآن. بيروت.
• طاهري، حبيب‎الله (۱۳۷۷). درس‎هايي از علوم قرآني. تهران: انتشارات اسوه.
• طباطبائي، محمد حسين (۱۳۶۱). قرآن در اسلام. انتشارات اسلامي.
• فقهی‌زاده، عبدالهادی (۱۳۷۴). پژوهشی در نظم قرآن. تهران: جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران.
• معرفت، محمد هادي (۱۴۱۲). التمهيد. قم: مؤسسه نشر اسلامي.
• معرفت، محمد هادي (۱۴۱۴). تلخیص التمهيد. قم: مؤسسه النشر الاسلامي.
• نکونام، جعفر (۱۳۸۲). پژوهشی در مصحف امام علی(ع. رشت: کتاب مبين.