پیش نویس:دعاهای سوره بقره و سوره آل‌عمران

سؤال

کدام سوره قرآن دارای بیشترین دعاهای قرآنی است؟ آن دعاها کدامند؟

درگاه‌ها

قرآن کریم در موارد مختلف و از زبان افراد مختلف، دعاهایی را نقل کرده است. در بین سوره‌های قرآن، دو سوره بقره و سوره آل‌عمران دارای بیشترین دعاها هستند. مضمون‌ این دعاها، طلب رحمت، آمرزش و بخشش گناهان، صبر، رزق و روزی، فرزند شایسته، دوری از آتش جهنم و ... است.

دعاهای سوره بقره

آیه ۱۲۶: ﴿وَ إِذْ قالَ إِبْراهِیمُ رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً وَ ارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الَّثمَراتِ مَنْ آمَنَ مِنْهُمْ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ؛ و ابراهیم گفت پروردگارا این شهر را محل امن و آسایش قرار ده و روزی اهلش را که به خدا و روز قیامت ایمان آورده‌اند، فراوان گردان.﴾

حضرت ابراهيم(ع) در اين آيه دو درخواست مهم از پروردگار برای ساكنان اين سرزمين مقدس می‌‏كند: امنیت؛ مواهب اقتصادی. اينكه ابراهيم(ع) نخست تقاضای امنيت و سپس درخواست مواهب اقتصادی می‏‌كند، اشاره‏‌ای است به اين حقيقت كه تا امنيت در شهر يا كشوری حكم‌فرما نباشد، فراهم كردن يك اقتصاد سالم ممكن نيست.

آیه ۱۲۷: ﴿وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ؛ و وقتی که ابراهیم و اسماعیل دیوارهای خانه مکه را برافراشتند، گفتند پروردگارا این خدمت را از ما قبول فرما تو شنوا و دانايی.﴾

حضرت ابراهيم(ع) و اسماعيل(ع) در كلام خود نگفتند: خدايا چه خدمتی را از ما قبول كن، تنها گفتند خدايا از ما قبول كن، تا در مقام بندگی، رعايت تواضع و ناقابلی خدمت خود يعنی بنای كعبه را برسانند. معنای كلام‌شان اين می‌‏شود: خدايا اين عمل ناچيز ما را بپذير، كه تو شنوای دعای ما و دانای نيت ما هستی.

آیه ۱۲۸و ۱۲۹:﴿رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِنا أُمَّه مُسْلِمَه لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ۝رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِکَ؛ [ابراهیم و اسماعیل گفتند] پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده و از دودمان ما امتى كه تسليم فرمانت باشد به وجود آور، و طرز پرستش خودت را به ما نشان ده، و توبه ما را بپذير، كه تو توبه‌پذیر و رحيمی. پروردگارا، فرزندان ما را شایسته آن گردان که برانگیزی از میان آنان رسولی که بر مردم تلاوت آیات تو کنند.﴾

ابراهيم و اسماعيل(ع)، پنج تقاضای مهم از خداوند جهان می‌‏كنند، اين تقاضاها به قدری حساب شده و جامع تمام نيازمندي‌های زندگی مادی و معنوی است كه انسان را به عظمت روح اين دو پيامبر بزرگ خدا كاملا آشنا می‏‌سازد:

1. پروردگارا! ما را تسليم فرمان خودت قرار ده.
2. از دودمان ما نيز امتی مسلمان و تسليم در برابر فرمانت قرار ده.
3. روش پرستش و عبادت خودت را به ما نشان ده و ما را از آن آگاه ساز؛ تا بتوانيم آن گونه كه شايسته مقام توست عبادتت كنيم.
4. توبه ما را بپذير و رحمتت را متوجه‏ ما گردان كه تو تواب و رحيمی.
5. پروردگارا! در ميان آنها پيامبری از خودشان مبعوث كن تا آيات تو را بر آنها بخواند و كتاب و حكمت به آنان بياموزد و آنها را پاكيزه كند.

آیه ۲۰۱: ﴿وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِی الدُّنْیا حَسَنَه وَ فِی الآخِرَه حَسَنَه وَ قِنا عَذابَ النَّار؛ و بعضی دیگر گویند بار خدایا! ما را از نعمت‌های دنیا و آخرت، هر دو، بهره‌مند گردان و از شکنجه آتش دوزخ نگاهدار.﴾

مردم دو گروه هستند يكی مادّی و اهل دنيا كه جز دنيا و لذت‌های زودگذر آن چيزی نمی‏‌خواهند؛ اينان در آخرت بهره‌‏ای ندارند: ﴿فَمِنَ النَّاسِ مَنْ يَقُولُ رَبَّنا آتِنا فِي الدُّنْيا وَ ما لَهُ فِي الْآخِرَه مِنْ خَلاقٍ؛ از جمله مردم كسى است كه مى‏‌گويد: پروردگارا به ما در دنيا (از دنيا) عطا كن. او را در آخرت نصيبى نيست.﴾(بقره:آیه ۲۰۰)، ديگری اهل دنيا و آخرت كه می‏‌خواهند در هر دو جهان از نعمت‌های خدا بهره‌‏مند باشند، شما از گروه دوم باشيد. ناگفته نماند خواستن هر دو گروه به زبان‌حال است يعنی اعمال‌شان و طرز تفكرشان چنين حكايت می‏‌كند.

آیه ۲۵۰: ﴿قالُوا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَیْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ؛ گفتند بار پروردگارا به ما صبر و استواری بخش و ما را ثابت‌قدم دار و ما را بر شکست کافران یاری فرما.﴾

هنگامی كه لشكر طالوت و بنی‌اسرائيل در برابر جالوت و سپاهيان او كه لشكر نيرومند بودند، قرار گرفتند، دست به دعا برداشتند و از خداوند سه چيز طلب كردند:

1. شكيبايی و استقامت، در آخرين حد آن.
2. گام‌های استوار در میدان جنگ تا از جا كنده نشود. ثبات قدم از نتائج روح استقامت و صبر است.
3. پیروزی بر کافران كه در واقع هدف اصلی جهاد را تشكيل می‌‏دهد و نتيجه نهايی صبر و استقامت و ثبات قدم‏ است.

آیه ۲۸۶: ﴿رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَیْنا إِصْراً کَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَه لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْکافِرِینَ؛ پروردگارا! ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا کرده‌ایم، مؤاخذه مکن، بار پروردگارا! تکلیف گران و طاقت فرسا، چنان‌که بر پیشینیان نهادی، بر ما مگذار، بار پروردگارا! بار تکلیفی فوق طاقت ما را بدوش منه و بیامرز و ببخش گناه ما را و بر ما رحمت فرما، تنها سلطان ما و یاور ما توئی، ما را بر (مغلوب کردن) گروه کافران یاری فرما.﴾

قرآن در این آیه به دنبال دو اصل اساسی است:

• تكليف به مقدار قدرت: ﴿لا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها؛ خداوند هيچ كس را، جز به اندازه توانايى‏اش، تكليف نمى‏ كند.﴾(بقره:آیه ۲۸۶)
• هر كسی مسئول اعمال خويش بودن: ﴿لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ.؛ (انسان) هر كار را انجام دهد، براى خود انجام داده و هر كار (بدى) كند، به زيان خود كرده است.﴾(بقره:آیه ۲۸۶)

قرآن از زبان مؤمنان هفت درخواست از درگاه پروردگار بيان می‌‏كند كه در واقع آموزشی است برای همگان كه چه بگويند و چه بخواهند. تقاضاهای مؤمنان شامل دنيا و آخرت و پيروزي‌های فردی، اجتماعی و عفو، بخشش و رحمت الهی می‌‏گردد. این هفت دعا عبارتند از:

• پروردگارا! ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا کرده‌ایم، مؤاخذه مکن
• بار پروردگارا! تکلیف گران و طاقت فرسا، چنان‌که بر پیشینیان نهادی، بر ما مگذار
• بار پروردگارا! بار تکلیفی فوق طاقت ما را بدوش منه
• و بیامرز
• و ببخش گناه ما را
• و بر ما رحمت فرما، تنها سلطان ما و یاور ما توئی
• ما را بر (مغلوب کردن) گروه کافران یاری فرما.

دعاهای سوره آل‌عمران

دعا در سوره آل‌عمران ۱۶ مورد آمده است.

آیه ۸: ﴿رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنا وَ هَبْ لَنا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَه إِنَّکَ أَنْتَ الْوَهَّابُ؛ بار پروردگارا! ما را به باطل میل مده پس از آنکه بحق هدایت فرمودی و بما از لطف خویش رحمتی عطا فرما، که همانا توئی بخشنده بی‌عوض و منّت.﴾

راسخين در علم پس از اقرار به اينكه تمام آیات قرآن از جانب خداوند است، از خدا طلب مي‌كنند که بارپرردگارا! ما را بر اين عقيده ثابت قدم فرما و اين عقيده را از ما مگیر.

آیه ۱۶: ﴿الَّذِینَ یَقُولُونَ رَبَّنا إِنَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ قِنا عَذابَ النَّارِ؛ آنان که می‌گویند پروردگارا! ایمان آوردیم؛ پس گناهان ما را ببخش و ما را از عذاب آتش جهنم نگاهدار.﴾

خداوند در آیه ۱۵ سوره آل عمران، نعمت‌های بهشتی را برای اهل تقوا می‌شمارد: ﴿قُلْ أَ أُنَبِّئُكُمْ بِخَيْرٍ مِنْ ذلِكُمْ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا عِنْدَ رَبِّهِمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ خالِدِينَ فِيها وَ أَزْواجٌ مُطَهَّرَةٌ وَ رِضْوانٌ مِنَ اللَّهِ وَ اللَّهُ بَصِيرٌ بِالْعِبادِ؛ بگو: آيا شما را از چيزى آگاه كنم كه از اين (سرمايه‌‏های مادی) بهتر است؟" برای كسانی كه پرهيزكاری پيشه كرده‏اند، در نزد پروردگارشان، باغ‌هايی است كه نهرها از پای درختانش می‏‌گذرد، هميشه در آن خواهند بود و همسرانی پاكيزه و خشنودی خداوند (نصيب آنهاست). و خدا به (امور) بندگان، بيناست.﴾ در ادامه دعاهای اهل تقوا را بیان می‌کند.

متقين با ذكر ربوبيت خدا، اظهار عبوديت نموده، از او كه پرورش دهنده ايشان است، می‏‌خواهند به حال‌شان رحم كند، حاجت‌شان را برآورد، گناه‌شان را ببخشد و از عذاب جهنم برهاند. منظور اهل تقوا اين نيست كه بر خدا منّت نهند كه ما به تو ايمان آورده‌‏ايم، بلكه منظورشان اين است كه از خدا بخواهند وعده‏‌ای كه به بندگانش داده است: ﴿وَ آمِنُوا بِهِ يَغْفِرْ لَكُمْ؛ به وى ايمان آوريد تا شما را بيامرزد﴾(احقاف:آیه ۳۱) در حق آنان عملی سازد.

آیه ۳۵: ﴿إِذْ قالَتِ امْرَأَتُ عِمْرانَ رَبِّ إِنِّي نَذَرْتُ لَكَ ما في‏ بَطْني‏ مُحَرَّراً فَتَقَبَّلْ مِنِّي إِنَّكَ أَنْتَ السَّميعُ الْعَليمُ؛ (به ياد آوريد) هنگامى را كه همسرِ عمران گفت: خداوندا! آنچه را در رحم دارم، برای تو نذر كردم، كه آزاد(برای خدمت خانه تو) باشد. از من بپذير، كه تو شنوا و دانايی!﴾

تاكيد همسر عمران(ع) در باره پيمان و در خواست، آن است‌كه پروردگار اين فرزند را برای عبادت بپذيرد و ذكر دو صفت پروردگار﴿السَّميعُ الْعَليمُ﴾ تاكيد در دعاست كه بار إلها تو به‌صحّت پيمان و در خواست من آگاه هستی كه از صميم قلب اراده و فرمان تو را پذيرفتم و فرزند خود را تسليم نمودم كه بعبادت و بندگی اختصاص يابد.

آیه ۳۸: ﴿هُنالِكَ دَعا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قالَ رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعاء؛ در آنجا بود كه زكريا، پروردگار خويش را خواند و عرض كرد: خداوندا! از طرف خود، فرزند پاكيزه‌‏اى به من عطا فرما كه تو دعا را مى‌‏شنوى.﴾

انگيزه حضرت زكريا(ع) از اينكه گفت: ﴿رَبِّ هَبْ لِي مِنْ لَدُنْكَ ذُرِّيَّه طَيِّبَه﴾ اين بود كه در اين درخواست كرامتی بود كه از خدا در باره مريم(س) مشاهده كرد، كرامتی كه دلش را از اميد پر كرده و وادارش ساخت چنين درخواست عظيم و كرامت مهمی را بكند، لذا بايد گفت: منظورش از ذريه طيبه، فرزندی بوده كه نزد خدا كرامتی شبيه به كرامت مريم و شخصيتی چون او داشته باشد. به همين جهت است كه خدای تعالی عين همين درخواست را درباره‏‌اش مستجاب نمود، يحيی(ع) را به او داد كه‏ شبيه‏‌ترين انبيا به عيسی(ع) است و جامع‌‏ترين پيغمبری است كه همه صفات كمال و كرامت‌های موجود در مريم و عيسی(ع) را دارا بود.

آیه ۵۳: ﴿رَبَّنا آمَنَّا بِما أَنْزَلْتَ وَ اتَّبَعْنَا الرَّسُولَ فَاکْتُبْنا مَعَ الشَّاهِدِینَ؛ پروردگارا! ما به کتابی که فرستادی ایمان آورده و از رسول تو پیروی کردیم، نام ما را در صحیفه اهل یقین ثبت فرما.﴾

آیه ۱۴۷: ﴿رَبَّنَا اغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ إِسْرافَنا في‏ أَمْرِنا وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى الْقَوْمِ الْكافِرينَ؛ پروردگارا! گناهان ما را ببخش! و از تندروي‌هاى ما در كارها، چشم‏‌پوشى كن! قدم‌هاى ما را استوار بدار! و ما را بر جمعيّت كافران، پيروز گردان.﴾

خداوند در آیه قبل جهادگران را توصیف می‌کند که چه بسيار پيامبرانی كه مردان الهی فراوانی به همراه آنها جنگ كردند، آنها هيچ‌گاه در برابر آنچه در راه خدا به آنها می‌‏رسيد، سست نشدند و ناتوان نگرديدند و تن به تسليم ندادند و خداوند استقامت كنندگان را دوست دارد. در ادامه دعای این مجاهدان را بیان می‌کند. در آیه بعد می‌گوید خداوند پاداش اين جهان و پاداش نيك آن جهان را به آنها داد و خداوند نيكوكاران را دوست می‌‏دارد.

آیات پایانی سوره آل عمران

تمام آيات قرآن دارای اهميت است، زيرا همگی كلام خداست و برای تربيت و نجات بشريت نازل شده است، اما در ميان آنها بعضی درخشندگی خاصی دارد، از جمله آیات ۱۹۰ تا ۲۰۰ سوره آل عمران از فرازهای تكان دهنده قرآن است كه مجموعه‌‏ای از معارف دينی آميخته با لحن لطيف مناجات و نيايش، در شكل يك نغمه آسمانی می‏‌باشد.

یکی از برجستگی‌های این آیات، دعاهای صاحبان اندیشه است:

1. آیه ۱۹۱: ﴿رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَکَ فَقِنا عَذابَ النَّارِ؛ گویند پروردگارا! این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریده‌ای، پاک و منزّهی، ما را به لطف خود از عذاب آتش دوزخ نگاهدار.﴾
2. آیه ۱۹۳: ﴿رَبَّنا إِنَّنا سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ أَنْ آمِنُوا بِرَبِّکُمْ فَآمَنَّا رَبَّنا فَاغْفِرْ لَنا ذُنُوبَنا وَ کَفِّرْ عَنَّا سَیِّئاتِنا وَ تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرارِ؛ پروردگارا! ما چون صدای منادیی که خلق را به ایمان می‌خواند شنیدیم اجابت کردیم و ایمان آوردیم. پروردگارا! از گناهان ما درگذر و زشتی کردار ما را بپوشان و هنگام جان سپردن ما را با نیکان محشور گردان.﴾
3. آیه ۱۹۴: ﴿رَبَّنا وَ آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ وَ لا تُخْزِنا یَوْمَ الْقِیامَه إِنَّکَ لا تُخْلِفُ الْمِیعادَ؛ پروردگارا! ما را از آنچه به رسولان خود وعده دادی، نصیب فرما و محروم مگردان که وعده تو هرگز تخلف نخواهد کرد.﴾

خداوند بعد از شمردن فشرده‌‏ای از ايمان، برنامه‏‌های عملی و درخواست‌های صاحبان فكر و نيايش‏‌های آنها، به صراحت از اجابت درخواست‌های آنان سخن به میان آورده است که خدا عمل هیچ کسی را ضایع نمی‌کند.

سوره اعراف با ۱۰ مورد دعا (آیات ۲۳، ۴۳، ۴۷، ۸۹، ۱۲۶، ۱۴۳، ۱۵۱، ۱۵۵، ۱۵۶، ۱۹۶) و سوره مؤمنون با ۸ مورد دعا (آیات ۲۸، ۲۹، ۹۳، ۹۴، ۹۷، ۹۸، ۱۰۹، ۱۱۸) و سوره ابراهیم با ۶ مورد دعا (آیات ۳۵، ۳۷، ۳۸، ۳۹، ۴۰، ۴۱) در رتبه‌های بعدی قرار دارند.

مطالعه بیشتر

1. دعاهای قرآنی، محبّ الله آزاده، چاپ دوم ۱۳۷۱، تهران، انتشارات اسلامی.
2. ادعیه قرآنی یا أحسن الأدعیه، اسماعیل آشتیانی، تهران، انتشارات کتاب‌فروشی علمیه اسلامیه.

جستارهای وابسته

• دعاهای قرآنی