حدیث «الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا»: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
حدیث «الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا» از کیست و مفردات آن به چه معناست و مراد حضرت از خواب و بیداری چیست و نفاسیر در این باره چه نقل کرده اند؟{{پایان سوال}} | |||
{{پایان سوال}} | {{پاسخ}}حدیث «الناس نیامٌ فإذا ماتوا انتبهوا» به نقل از پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع)، اشاره به غفلت انسان‌ها از حقیقت زندگی در دوران حیات و بیداری آنها پس از مرگ دارد. واژه «نیام» به معنای خواب است و نشان‌دهنده غفلت انسان‌ها از حقیقت و مقصد نهایی خود است. در این حدیث، دنیا به‌عنوان نوعی خواب غفلت‌آمیز توصیف می‌شود که انسان‌ها در آن درگیر امور دنیوی و لذت‌ها هستند و از حقیقت مرگ و زندگی اخروی غافل‌اند. این مفهوم در قرآن نیز مورد تأکید قرار گرفته است که زندگی دنیوی همچون بازی و سرگرمی است و انسان‌ها در این عالم مانند خواب به سر می‌برند. پس از مرگ، انسان‌ها از این خواب بیدار شده و به حقیقت‌های پنهان و امور اخروی پی می‌برند. برخی مفسران مانند ملاصدرا و ملاصالح مازندرانی دنیا را به رؤیای بی‌خبری تشبیه کرده‌اند که پس از مرگ انسان به آن پی می‌برد. در نهایت، مرگ برای انسان‌ها فرصتی برای بیداری و فهم حقیقت است، اما زمانی که دیگر فرصتی برای اصلاح و تغییر وجود ندارد. | ||
{{پاسخ}} | |||
== متن حدیث == | |||
[[پرونده:حدیث الناس نیام بر روی سنگ قبر.jpg|200px|بندانگشتی|حدیث الناس نیام بر روی سنگ قبر «آنِه ماری شیمِل» مستشرق آلمانی.]]این روایت، روایتی مشهور است که از [[حضرت محمد صلی الله علیه و آله|پیامبر(ص)]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مجموعة ورام|سال=۱۴۱۰|نام=|نام خانوادگی=ورام بن أبی‌فراس|ناشر=بنیاد پژهوش های اسلامی آستان قدس رضوی|جلد=1|صفحه=150|مکان=بیروت}}</ref> و [[امام علی علیه‌السلام|امام علی(ع)]]<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=خصائص الأئمة علیهم السلام|سال=۱۴۰۶|نام=|نام خانوادگی=سید الرضی|ناشر=آستان قدس رضوی|جلد=|صفحه=112|مکان=بیروت}}</ref> نقل شده است: | |||
{{قرآن بزرگ|النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا | |||
}}{{قرآن بزرگ | |||
| ترجمه = مردم در خواب‌اند و زمانی که بمیرند بیدار می‌شوند. | |||
}}حدیث در منابع مختلف آمده است، اما در برخی از نسخه‌ها ممکن است تفاوت‌هایی در نحوه روایت وجود داشته باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1365|نام=محمد بن یعقوب|نام خانوادگی=کلینی|ناشر=دارالکتاب الاسلامیه|جلد=1|صفحه=106|مکان=تهران}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحارالانوار|سال=1404|نام=محمدباقر|نام خانوادگی=مجلسی|ناشر=موسسه الوفاء|جلد=68|صفحه=188|مکان=بیروت}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نهج البلاغه|سال=1390|نام=|نام خانوادگی=سید رضی|ناشر=دارالکتاب الاسلامیه|جلد=2|صفحه=363|مکان=|فصل=خطبه ۱۲۲ (در برخی نسخه‌ها شماره خطبه ممکن است متفاوت باشد)}}</ref> | |||
== توضیح و شرح == | |||
بخش توضیح و شرح حدیث «الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا» به تحلیل معنای عمیق و مفهومی این حدیث می‌پردازد. این حدیث از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده است و به یکی از ابعاد روان‌شناسی انسان و تأمل در زندگی و مرگ اشاره دارد. برای درک بیشتر، شرح این حدیث را به چند بخش تقسیم می‌کنیم: | |||
[[مولی صالح مازندرانی|ملاصالح مازندرانی]]، عالم و شارح [[اعتبار کتاب کافی|اصول کافی]]، این حدیث را به وسیله روایتی دیگر از امام علی(ع) شرح کرده است. در آن روایت، دنیا مانند رؤیایی دانسته شده که انسان در آن به کمالی برسد و وقتی بیدار شود چیزی همراه خود نبیند. به گفته مازندارنی رسیدن به کمالات دنیا مانند مال و مقام، شبیه کمالاتی که در رؤیا دیده می‌شوند، در حقیقت کمال نیستند. انسان پس از مرگ از خواب بیدار شده و می‌فهمد کمالات دنیایی که به آنها رسیده بود، با او نیست.<ref>مولی صالح مازندرانی، شرح الکافی الاصول و الروضة، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ش، ج۸، ص۳۷۰.</ref> | === '''تعبیر «الناس نیام» (آدمیان در خوابند)''' === | ||
این بخش از حدیث به وضعیت انسان‌ها در زندگی اشاره دارد که در واقع در نوعی «غفلت» به سر می‌برند. واژه «نیام» به معنای خواب است و به این معنا است که انسان‌ها در دوران زندگی خود، آگاهی کامل از حقیقت و مقصد نهایی خود ندارند. در این بخش، پیام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله این است که انسان‌ها مشغول امور دنیوی، لذت‌ها و نگرانی‌های روزمره‌اند و از حقیقت عمیق‌تری که باید درک کنند، غافل‌اند. این غفلت می‌تواند به معنای بی‌توجهی به زندگی اخروی، حقیقت مرگ و هدف والای زندگی باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نورالثقلین|سال=1987|نام=|نام خانوادگی=علامه بحرانی|ناشر=دارالکتاب الاسلامیه|جلد=1|صفحه=59|مکان=بیروت}}</ref><ref group="یادداشت">در این تفسیر، علامه بحرانی از برخی روایات معتبر در رابطه با غفلت انسان‌ها و بیداری پس از مرگ بحث کرده است. تفسیر نور الثقلین به نقل روایات اهل بیت (ع) از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در خصوص «الناس نیام» پرداخته و به تأثیرات معنوی این حدیث در زندگی انسان‌ها اشاره دارد.</ref> | |||
==== '''خواب به معنای غفلت از حقیقت زندگی''' ==== | |||
در قرآن و بسیاری از روایات، خواب به عنوان یکی از نمادهای غفلت ذکر شده است. خواب زمانی اتفاق می‌افتد که انسان از جهان بیرون و حتی از عالم خودش غافل می‌شود. در قرآن کریم، در آیات مختلفی به وضعیت انسان‌ها در دنیای مادی و غفلت آنها از حقیقت هستی پرداخته شده است. برای مثال، در سوره یونس آیه 24 آمده است: | |||
{{قرآن|إِنَّمَا حَیَاتُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَفَاخِرَةٌ بَیْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَكُونُ حُطَامًا وَفِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ وَرَحْمَةٌ وَرَحْمَةٌ وَفَازَ أَهْلُهُ فَازَةٌ}} | |||
( | |||
{{قرآن|زندگی دنیا بازیچه‌ای است و سرگرمی و زینت و فخرفروشی در میان شما و تفاخر در مال و اولاد همانند بارانی است که گیاه کشاورزان را شگفت زده می‌کند؛ سپس گیاه خشک می‌شود و می‌بینی که زرد شده است. سپس تبدیل به خرابه می‌شود، در حالی که در آخرت عذاب شدیدی است و یا آمرزش و رحمت و در نهایت کسانی که پیروز شده‌اند پیروز شده‌اند.}} | |||
در این آیه به وضعیت مادی و دنیایی انسان‌ها اشاره شده که در آن از حقیقت‌های بزرگ غافل‌اند و در نوعی «خواب» از حقیقت هستی به سر می‌برند. این مفهوم در حدیث «الناس نیام» به‌طور مشابهی تکرار شده است که انسان‌ها در این دنیا به دلیل غفلت از حقیقت، در حال «خواب» هستند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=|سال=|نام=|نام خانوادگی=|ناشر=|جلد=|صفحه=|مکان=}}</ref> | |||
[[مولی صالح مازندرانی|ملاصالح مازندرانی]]، عالم و شارح [[اعتبار کتاب کافی|اصول کافی]]، این حدیث را به وسیله روایتی دیگر از امام علی(ع) شرح کرده است. در آن روایت، دنیا مانند رؤیایی دانسته شده که انسان در آن به کمالی برسد و وقتی بیدار شود چیزی همراه خود نبیند. به گفته مازندارنی رسیدن به کمالات دنیا مانند مال و مقام، شبیه کمالاتی که در رؤیا دیده می‌شوند، در حقیقت کمال نیستند. انسان پس از مرگ از خواب بیدار شده و می‌فهمد کمالات دنیایی که به آنها رسیده بود، با او نیست.<ref>مولی صالح مازندرانی، شرح الکافی الاصول و الروضة، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ش، ج۸، ص۳۷۰.</ref> | |||
[[ملاصدرا]]، فیلسوف شیعه، تفسیری دیگر نیز از این روایت ارائه داده است. او دنیا را نسبت به [[عالم ملکوت]] «خوابی» شمرده که انسان پس از مرگ، از آن خواب بیدار می‌شود. به اعتقاد وی، موجودات در دنیا مثال‌هایی برای حقایقی هستند که در آخرتند؛ همانگونه که آنچه در رؤیا دیده می‌شود مثال‌هایی است از آنچه در دنیا است.<ref>ملاصدرا، محمد، شرح اصول الکافی، به تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۲۵.</ref> | [[ملاصدرا]]، فیلسوف شیعه، تفسیری دیگر نیز از این روایت ارائه داده است. او دنیا را نسبت به [[عالم ملکوت]] «خوابی» شمرده که انسان پس از مرگ، از آن خواب بیدار می‌شود. به اعتقاد وی، موجودات در دنیا مثال‌هایی برای حقایقی هستند که در آخرتند؛ همانگونه که آنچه در رؤیا دیده می‌شود مثال‌هایی است از آنچه در دنیا است.<ref>ملاصدرا، محمد، شرح اصول الکافی، به تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۲۵.</ref> | ||
=== '''تعبیر «فإذا ماتوا انتبهوا» (پس از مرگ بیدار می‌شوند)''' === | |||
بخش دوم این حدیث به مرگ اشاره دارد که در آن، انسان‌ها از غفلت خود بیدار می‌شوند. مرگ در این حدیث به‌عنوان یک فرآیند آگاه‌سازی و بیداری از خواب غفلت معرفی می‌شود. پس از مرگ، انسان‌ها به حقیقت‌های پنهان و مسائل اخروی پی می‌برند که در طول زندگی غافل از آن بودند. این بخش از حدیث به‌طور خاص به زندگی پس از مرگ و حقیقتی اشاره دارد که پس از مرگ برای انسان‌ها آشکار می‌شود، اما زمانی که دیگر فرصتی برای تغییر و اصلاح نخواهد بود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=المیزان|سال=1377|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|ناشر=موسسه اسماعیلیان|جلد=1|صفحه=112|مکان=قم}}</ref><ref group="یادداشت">در تفسیر المیزان، علامه طباطبایی در شرح آیات مختلف قرآن، به ارتباط انسان‌ها با مرگ و مفهوم «بیداری پس از مرگ» اشاره کرده است. این تفسیر به صورت مبسوط به بحث در مورد غفلت انسان‌ها از حقیقت زندگی و توجه به مسائل اخروی پرداخته و ارتباط آن را با این حدیث تشریح می‌کند.</ref> | |||
==== توجه به حقیقت مرگ ==== | |||
از دیدگاه اسلامی، مرگ تنها یک انتقال است. در واقع، مرگ آغاز آگاهی و بیداری حقیقی است. برای انسان‌های مومن و متقی، مرگ انتقالی از دنیای فانی به دنیای ابدی است. در منابع روایی آمده است که در هنگام مرگ، انسان به عالم حقیقت و عالم بیداری می‌رود. «الدُّنْیا سَاعَةٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَةً» "دنیا همچون یک ساعت است، پس آن را در مسیر اطاعت از خداوند قرار بده." این بیان تأکید دارد که انسان باید در این دنیا از غفلت خارج شود و در این ساعت محدود زندگی، به سمت حقیقت حرکت کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فتح القدیر|سال=1393|نام=|نام خانوادگی=شوکانی|ناشر=دار الفکر|جلد=2|صفحه=100|مکان=قم}}</ref> به گفته عالمان [[شیعه]]، وجود حقیقیِ انسان‌ها، زمانی که بمیرند، آشکار خواهد شد و به اعمال و رفتار خود آگاه خواهند گشت. برخی انسان‌ها پس از [[مرگ]] درک خواهند کرد که زندگی‌شان در دنیا با بی‌توجهی و بی‌خبری از خود گذشته است. پس از مرگ در [[عالم شهود]]، همه اعمال، صریح مشاهده خواهد شد.<ref name=":0">حسینی همدانی، سید محمد، درخشان پرتوی از اصول کافی، ج۴، ص۱۱۴.</ref>{{پایان پاسخ}} | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
نسخهٔ ۱۷ نوامبر ۲۰۲۴، ساعت ۰۳:۰۹
حدیث «الناس نیامٌ فإذا ماتوا انتبهوا» به نقل از پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع)، اشاره به غفلت انسان‌ها از حقیقت زندگی در دوران حیات و بیداری آنها پس از مرگ دارد. واژه «نیام» به معنای خواب است و نشان‌دهنده غفلت انسان‌ها از حقیقت و مقصد نهایی خود است. در این حدیث، دنیا به‌عنوان نوعی خواب غفلت‌آمیز توصیف می‌شود که انسان‌ها در آن درگیر امور دنیوی و لذت‌ها هستند و از حقیقت مرگ و زندگی اخروی غافل‌اند. این مفهوم در قرآن نیز مورد تأکید قرار گرفته است که زندگی دنیوی همچون بازی و سرگرمی است و انسان‌ها در این عالم مانند خواب به سر می‌برند. پس از مرگ، انسان‌ها از این خواب بیدار شده و به حقیقت‌های پنهان و امور اخروی پی می‌برند. برخی مفسران مانند ملاصدرا و ملاصالح مازندرانی دنیا را به رؤیای بی‌خبری تشبیه کرده‌اند که پس از مرگ انسان به آن پی می‌برد. در نهایت، مرگ برای انسان‌ها فرصتی برای بیداری و فهم حقیقت است، اما زمانی که دیگر فرصتی برای اصلاح و تغییر وجود ندارد.
متن حدیث
این روایت، روایتی مشهور است که از پیامبر(ص)[۱] و امام علی(ع)[۲] نقل شده است:
| ﴿ | النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا | ﴾ |
| ﴿ |
مردم در خواب‌اند و زمانی که بمیرند بیدار می‌شوند. |
﴾ |
حدیث در منابع مختلف آمده است، اما در برخی از نسخه‌ها ممکن است تفاوت‌هایی در نحوه روایت وجود داشته باشد.[۳][۴][۵]
توضیح و شرح
بخش توضیح و شرح حدیث «الناس نیام فإذا ماتوا انتبهوا» به تحلیل معنای عمیق و مفهومی این حدیث می‌پردازد. این حدیث از رسول الله صلی الله علیه و آله نقل شده است و به یکی از ابعاد روان‌شناسی انسان و تأمل در زندگی و مرگ اشاره دارد. برای درک بیشتر، شرح این حدیث را به چند بخش تقسیم می‌کنیم:
تعبیر «الناس نیام» (آدمیان در خوابند)
این بخش از حدیث به وضعیت انسان‌ها در زندگی اشاره دارد که در واقع در نوعی «غفلت» به سر می‌برند. واژه «نیام» به معنای خواب است و به این معنا است که انسان‌ها در دوران زندگی خود، آگاهی کامل از حقیقت و مقصد نهایی خود ندارند. در این بخش، پیام پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله این است که انسان‌ها مشغول امور دنیوی، لذت‌ها و نگرانی‌های روزمره‌اند و از حقیقت عمیق‌تری که باید درک کنند، غافل‌اند. این غفلت می‌تواند به معنای بی‌توجهی به زندگی اخروی، حقیقت مرگ و هدف والای زندگی باشد.[۶][یادداشت ۱]
خواب به معنای غفلت از حقیقت زندگی
در قرآن و بسیاری از روایات، خواب به عنوان یکی از نمادهای غفلت ذکر شده است. خواب زمانی اتفاق می‌افتد که انسان از جهان بیرون و حتی از عالم خودش غافل می‌شود. در قرآن کریم، در آیات مختلفی به وضعیت انسان‌ها در دنیای مادی و غفلت آنها از حقیقت هستی پرداخته شده است. برای مثال، در سوره یونس آیه 24 آمده است:
﴿إِنَّمَا حَیَاتُ الدُّنْیا لَعِبٌ وَلَهْوٌ وَزِینَةٌ وَفَاخِرَةٌ بَیْنَكُمْ وَتَكَاثُرٌ فِی الْأَمْوَالِ وَالْأَوْلَادِ كَمَثَلِ غَیْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَّ یَهِیجُ فَتَرَاهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ یَكُونُ حُطَامًا وَفِی الْآخِرَةِ عَذَابٌ شَدِیدٌ وَمَغْفِرَةٌ وَرَحْمَةٌ وَرَحْمَةٌ وَفَازَ أَهْلُهُ فَازَةٌ﴾
(
﴿زندگی دنیا بازیچه‌ای است و سرگرمی و زینت و فخرفروشی در میان شما و تفاخر در مال و اولاد همانند بارانی است که گیاه کشاورزان را شگفت زده می‌کند؛ سپس گیاه خشک می‌شود و می‌بینی که زرد شده است. سپس تبدیل به خرابه می‌شود، در حالی که در آخرت عذاب شدیدی است و یا آمرزش و رحمت و در نهایت کسانی که پیروز شده‌اند پیروز شده‌اند.﴾
در این آیه به وضعیت مادی و دنیایی انسان‌ها اشاره شده که در آن از حقیقت‌های بزرگ غافل‌اند و در نوعی «خواب» از حقیقت هستی به سر می‌برند. این مفهوم در حدیث «الناس نیام» به‌طور مشابهی تکرار شده است که انسان‌ها در این دنیا به دلیل غفلت از حقیقت، در حال «خواب» هستند.[۷]
ملاصالح مازندرانی، عالم و شارح اصول کافی، این حدیث را به وسیله روایتی دیگر از امام علی(ع) شرح کرده است. در آن روایت، دنیا مانند رؤیایی دانسته شده که انسان در آن به کمالی برسد و وقتی بیدار شود چیزی همراه خود نبیند. به گفته مازندارنی رسیدن به کمالات دنیا مانند مال و مقام، شبیه کمالاتی که در رؤیا دیده می‌شوند، در حقیقت کمال نیستند. انسان پس از مرگ از خواب بیدار شده و می‌فهمد کمالات دنیایی که به آنها رسیده بود، با او نیست.[۸]
ملاصدرا، فیلسوف شیعه، تفسیری دیگر نیز از این روایت ارائه داده است. او دنیا را نسبت به عالم ملکوت «خوابی» شمرده که انسان پس از مرگ، از آن خواب بیدار می‌شود. به اعتقاد وی، موجودات در دنیا مثال‌هایی برای حقایقی هستند که در آخرتند؛ همانگونه که آنچه در رؤیا دیده می‌شود مثال‌هایی است از آنچه در دنیا است.[۹]
تعبیر «فإذا ماتوا انتبهوا» (پس از مرگ بیدار می‌شوند)
بخش دوم این حدیث به مرگ اشاره دارد که در آن، انسان‌ها از غفلت خود بیدار می‌شوند. مرگ در این حدیث به‌عنوان یک فرآیند آگاه‌سازی و بیداری از خواب غفلت معرفی می‌شود. پس از مرگ، انسان‌ها به حقیقت‌های پنهان و مسائل اخروی پی می‌برند که در طول زندگی غافل از آن بودند. این بخش از حدیث به‌طور خاص به زندگی پس از مرگ و حقیقتی اشاره دارد که پس از مرگ برای انسان‌ها آشکار می‌شود، اما زمانی که دیگر فرصتی برای تغییر و اصلاح نخواهد بود.[۱۰][یادداشت ۲]
توجه به حقیقت مرگ
از دیدگاه اسلامی، مرگ تنها یک انتقال است. در واقع، مرگ آغاز آگاهی و بیداری حقیقی است. برای انسان‌های مومن و متقی، مرگ انتقالی از دنیای فانی به دنیای ابدی است. در منابع روایی آمده است که در هنگام مرگ، انسان به عالم حقیقت و عالم بیداری می‌رود. «الدُّنْیا سَاعَةٌ فَاجْعَلْهَا طَاعَةً» "دنیا همچون یک ساعت است، پس آن را در مسیر اطاعت از خداوند قرار بده." این بیان تأکید دارد که انسان باید در این دنیا از غفلت خارج شود و در این ساعت محدود زندگی، به سمت حقیقت حرکت کند.[۱۱] به گفته عالمان شیعه، وجود حقیقیِ انسان‌ها، زمانی که بمیرند، آشکار خواهد شد و به اعمال و رفتار خود آگاه خواهند گشت. برخی انسان‌ها پس از مرگ درک خواهند کرد که زندگی‌شان در دنیا با بی‌توجهی و بی‌خبری از خود گذشته است. پس از مرگ در عالم شهود، همه اعمال، صریح مشاهده خواهد شد.[۱۲]
منابع
- ↑ ورام بن أبی‌فراس (۱۴۱۰). مجموعة ورام. ج. ۱. بیروت: بنیاد پژهوش های اسلامی آستان قدس رضوی. ص. ۱۵۰.
- ↑ سید الرضی (۱۴۰۶). خصائص الأئمة علیهم السلام. بیروت: آستان قدس رضوی. ص. ۱۱۲.
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب (۱۳۶۵). الکافی. ج. ۱. تهران: دارالکتاب الاسلامیه. ص. ۱۰۶.
- ↑ مجلسی، محمدباقر (۱۴۰۴). بحارالانوار. ج. ۶۸. بیروت: موسسه الوفاء. ص. ۱۸۸.
- ↑ سید رضی (۱۳۹۰). «خطبه ۱۲۲ (در برخی نسخه‌ها شماره خطبه ممکن است متفاوت باشد)». نهج البلاغه. ج. ۲. دارالکتاب الاسلامیه. ص. ۳۶۳.
- ↑ علامه بحرانی (۱۹۸۷). نورالثقلین. ج. ۱. بیروت: دارالکتاب الاسلامیه. ص. ۵۹.
- ↑ یادکرد خالی (کمک)
- ↑ مولی صالح مازندرانی، شرح الکافی الاصول و الروضة، تحقیق ابوالحسن شعرانی، تهران، المکتبة الاسلامیة، ۱۳۸۲ش، ج۸، ص۳۷۰.
- ↑ ملاصدرا، محمد، شرح اصول الکافی، به تحقیق محمد خواجوی، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۳۲۵.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین (۱۳۷۷). المیزان. ج. ۱. قم: موسسه اسماعیلیان. ص. ۱۱۲.
- ↑ شوکانی (۱۳۹۳). فتح القدیر. ج. ۲. قم: دار الفکر. ص. ۱۰۰.
- ↑ حسینی همدانی، سید محمد، درخشان پرتوی از اصول کافی، ج۴، ص۱۱۴.
- ↑ در این تفسیر، علامه بحرانی از برخی روایات معتبر در رابطه با غفلت انسان‌ها و بیداری پس از مرگ بحث کرده است. تفسیر نور الثقلین به نقل روایات اهل بیت (ع) از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در خصوص «الناس نیام» پرداخته و به تأثیرات معنوی این حدیث در زندگی انسان‌ها اشاره دارد.
- ↑ در تفسیر المیزان، علامه طباطبایی در شرح آیات مختلف قرآن، به ارتباط انسان‌ها با مرگ و مفهوم «بیداری پس از مرگ» اشاره کرده است. این تفسیر به صورت مبسوط به بحث در مورد غفلت انسان‌ها از حقیقت زندگی و توجه به مسائل اخروی پرداخته و ارتباط آن را با این حدیث تشریح می‌کند.