قرائت‌های مختلف قرآن

سؤال

اختلاف قرائت‌ها در قرآن چیست؟ چرا قرآن‌ها در مناطق مختلف اسلامی، گاه با هم تفاوت دارند؟

قرآن در مناطق مختلف اسلامی، از لحاظ کم یا زیاد بودن کلمات، تفاوتی نداشته و تنها سیر تکاملی خود را از نظر حرکات، نوع نوشتار و قواعد تجویدی گذرانده است.

در زمان عثمان خلیفه سوم، مصحف‌های قرآن یکی شد، اما علت‌های مختلفی مانند خالی بودن از نقطه و اِعراب، خالی بودن وسط کلمات از «الف»، تفاوت لهجه‌ها، اِعمال رأی و اجتهاد قاریان، و ابتدايى بودن خط، نزد عرب آن روز. در اختلاف قرائت‌ها مؤثر بود. در مصحف‌های اوليه كلمات از هرگونه اعراب و حركات خالی بودند، وزن و حركت اعرابى و بنائى كلمه مشخص نبود، لذا براى خواننده غير عرب مشكل بود تا تشخيص دهد وزن و حركت كلمه چگونه است و حتى براى كسانى كه با زبان عربى آشنا بودند دشوار بود تا بدانند هيئت كلمه چگونه است. برای نمونه مشخص نبود «اعلم»، فعل امر است يا فعل متكلم مضارع و احيانا افعل التفضيل يا فعل ماضى از باب افعال.

سلسله قُرّاء (قاريان مشهور قرآن) و قرائات آن‌ها، قرن به قرن ادامه داشت تا اينكه در اوايل قرن چهارم ابوبكر بن مجاهد(۲۴۵-۳۲۴)، شيخ القراء بغداد، قرائات را در هفت قرائت از هفت قارى مشهور، به رسميّت شناخت. (البته بعدها در دوره‌هاى مختلف هفت قارى ديگر نیز اضافه شد) هر كدام از اين قرائات به وسيله دو راوى روايت شد. این اختلاف قرائت‌ها به کم یا زیاد شدن برخی حروف یا حرکات، تعداد آیات و رسم‌الخط ختم شد.

امام صادق(ع) قرآن را یکی دانسته که از سوی خداوند نازل شده است و اختلاف بر سر قرائت آن، از جانب قاریان صورت گرفته است.

قراء هفت‌گانه

مشهورترین و معروف‌ترین قاریانی که قرآن طبق قرائت آنها تلاوت می‌شود، عبارت‌اند از:

• عبدالله بن عامِر یَحْصُبی (درگذشت ۱۱۸ق)، از شام.
• عبدالله بن کثیر دارمی (درگذشت ۱۲۰ق)، از مکه.
• عاصم بن ابی النَجود اسدی (درگذشت ۱۲۸ق)، از کوفه که قرائت او توسط شخصی به نام «حفص» به‌طور دقیق، ضبط و منتشر شد. قاریان جمهوری اسلامی ایران و بیش‌تر کشورهای اسلامی به روش او قرائت می‌کنند. عاصم و وى از استاد خويش ابو عبد الرحمن سلمى و وى از مولا امير مؤمنان گرفته است كه طبعا همان قرائت پيغمبر اكرم است كه تمامى مردم شاهد و ناظر و ناقل آن بوده‌اند. يگانه قرائتى كه داراى سند صحيح و با پشتوانه عموم مسلمانان استوار است، قرائت حفص است كه در طى قرون گذشته تا امروز، ميان مسلمانان متداول بوده و هست.
• ابوعمرو بن علاء (درگذشت ۱۵۴ق)، از بصره.
• حمزة بن حبیب زیّات (درگذشت ۱۵۶ق)، از کوفه.
• نافع بن عبدالرحمن اللیثی (درگذشت ۱۶۹ق)، از مدینه.
• علی بن حمزه کسایی (درگذشت ۱۸۹ق)، از کوفه.

پنج نفر از قرّاء سبعة به غير از ابن عامر و ابو عمرو ايرانى‌الاصلند. ابن عامر مجهول النسب و ابو عمرو از قبيله مازن تميم است که البته برخی او را از فارس شيراز از روستاى كازرون برخاسته است.

عاصم، ابو عمرو، حمزه و كسائى، صريحا اظهار تشيّع مى‌نمودند، ولى ابن كثير و نافع از آنجا كه هر دو از فارس هستند، احتمالا شيعه بودند؛ اما ابن عامر، بزرگ‌شده خاندان اموى بود و از دروغگويى و انواع فسق اجتناب نمى‌ورزيد.

متأخرين سه نفر ديگر بر اين هفت نفر اضافه كرده‌اند: خلف بن هشام، یعقوب حضرمی و ابوجعفر مخزومی. چهار قارى ديگرى كه به قرائت شاذ (خلاف مشهور) قرائت مى‌كردند، ولى مقبول عامّه مردم بودند، بر اين ده قارى افزوده شده‌اند.